Του Δημήτρη Τσελίκα,
Η Αρτεμισία Α’ της Καρίας ήταν η βασίλισσα της Αλικαρνασσού, της Κω, της Νισύρου και της Καλύμνου. Κόρη του βασιλιά Λυγδάμιδος Α’ και αγνώστης μητρός, είχε ελληνική καταγωγή. Ο πατέρας της ήταν από την Καρία (οι Κάρες ήταν ένα από τα πανάρχαια πρωτοελληνικά φύλα, ταυτιζόμενοι συχνά με τους Λέλεγες) και η μητέρα της από την Κρήτη.
Η Αρτεμισία ανέλαβε τον θρόνο της Αλικαρνασσού μετά τον θάνατο του άντρα της (δεν γνωρίζουμε ποιος ήταν), αφού ο γιος της ο Πισίνδηλις ήταν ακόμη πολύ νεαρός. Ο εγγονός της, Λύγδαμις Β’, ήταν σατράπης της Αλικαρνασσού όταν ο Ηρόδοτος εξορίστηκε από εκεί και εκτέλεσε τον επικό ποιητή Πανύασι όταν εκείνος οργάνωσε επανάσταση εναντίον του. Το όνομα Αρτεμισία προέρχεται από την Αρτέμιδα, την θεά του κυνηγιού. Παρά το γεγονός ότι ήταν γυναίκα, και δεν ήταν συνηθισμένο για μια γυναίκα να βασιλεύει μόνη της εκείνα τα χρόνια, η βασιλεία της έχει αναμφιβόλως θετικό πρόσημο. Η Αλικαρνασσός ευημερούσε οικονομικά, αφού αποτελούσε ένα από τα σημαντικότερα λιμάνια της Μεσογείου. Χαρακτηριζόταν από σταθερότητα και δύναμη, αφού διέθετε γερές συμμαχίες, γεμάτα ταμεία και ισχυρή διαπραγματευτική ικανότητα. Όσον αφορά τις σχέσεις της με την Περσική Αυτοκρατορία, η Αρτεμισία αποτελούσε πιστό σύμμαχο του μεγάλου βασιλέα και ταυτόχρονα διατηρούσε την ανεξαρτησία του βασιλείου της, ούσα διορατικότατη στρατηγικά. Δεν υστερούσε και στον τομέα του πολιτισμού, καθώς η Αλικαρνασσός επί της βασιλείας της αποτελούσε ένα από τα μεγαλύτερα πολιτισμικά κέντρα.
Για την Αρτεμισία γνωρίζουμε τα περισσότερα από τον Ηρόδοτο, ο οποίος την αναφέρει πολύ συχνά στις Ιστορίες του, αφού έπαιξε σημαντικό ρόλο στην δεύτερη περσική εισβολή υπό τον Ξέρξη στην Ελλάδα. Η πανέξυπνη βασίλισσα συμμετείχε στην εκστρατεία με 5 πλοία, ούσα η μόνη γυναίκα στρατηγός – ναύαρχος. Πριν διεξαχθεί η ναυμαχία της Σαλαμίνας, ο Ξέρξης ρώτησε – τυπικά πάντα – την γνώμη όλων των πλοιάρχων του για το αν έπρεπε να ναυμαχήσει στα στενά ή όχι, αφού ο Σίκιννος, δούλος του Θεμιστοκλή, είχε ενημερώσει τον Πέρση ηγεμόνα για την δεινή θέση που – υποτίθεται – πως βρίσκονταν οι Έλληνες, όπως ακριβώς επιθυμούσε ο κύριός του. Όλοι απάντησαν καταφατικά, πλην της Αρτεμισίας, η οποία μάλιστα επιτέθηκε φραστικά στον Μαρδόνιο, που ξεσήκωνε όλους για άμεση ναυμαχία. Είπε πως δεν χρειάζεται να διακινδυνεύσει ο Ξέρξης με ναυμαχίες, αφού την Αθήνα, που ήθελε να την κάψει, την έκαψε ήδη. Τον συμβούλευσε να κρατήσει τα πλοία του κοντά στην στεριά και να κατέβει προς την Πελοπόννησο. Οι Έλληνες θα διασπαστούν και θα αναχωρήσει ο καθένας για την πόλη του, κι έτσι θα τους νικήσει πιο εύκολα.
Τέλος, κατηγόρησε τους ακολούθους του. «Οι καλοί άνδρες έχουν συνήθως κακούς δούλους, ενώ οι κακοί άνδρες έχουν καλούς δούλους. Εσύ, ως ο πιο άριστος άνδρας στον κόσμο έχεις κακούς δούλους». Οι Πέρσες ξαφνιάστηκαν με αυτά που άκουσαν. Όσοι την συμπαθούσαν φοβήθηκαν ότι θα την τιμωρήσει ο Ξέρξης, ενώ όσοι την ζήλευαν χάρηκαν για τον ίδιο ακριβώς λόγο. Ο Ξέρξης όμως, ευτυχώς για την Ελλάδα, δεν την άκουσε. Αφού την εγκωμιάσει για την αξιόλογη κρίση της, της απαντά με έναν λόγο μνημείο αυτοκολακείας: «Ο στόλος στην Εύβοια έχασε, ναι, αλλά επειδή δεν ήμουν εγώ παρών. Τώρα θα παρακολουθώ την ναυμαχία, και σίγουρα θα έρθει η νίκη». Οι υπόλοιποι συμφωνούν, και έτσι λήγει το συμβούλιο.
Κατά τη διάρκεια της ναυμαχίας, η Αρτεμισία εμφανίζεται συχνά στην αφήγηση του Ηροδότου. Όταν οι Έλληνες επιτίθενται στην ναυαρχίδα του περσικού στόλου που κυβερνούσε ο Αριαβίγνης, την εμβολίζουν και μετά πολεμούν σώμα με σώμα. Ο Αριαβίγνης πέφτει στην θάλασσα και πνίγεται, διότι δεν ξέρει κολύμπι. Το σώμα του το περισυλλέγει η Αρτεμισία, η οποία όμως καταδιώκεται. Ο Θεμιστοκλής, ο οποίος γνωρίζει πόσο ικανή είναι, πριν ξεκινήσει η ναυμαχία την έχει επικηρύξει με 10.000 δραχμές, διότι είναι ντροπή μια γυναίκα να μάχεται εναντίον των Αθηναίων. Απαγορεύει πάντως να την φονεύσουν, διότι είναι ντροπή να χυθεί γυναικείο αίμα από ελληνικό σπαθί. Η Αρτεμισία, λοιπόν, όπως τρέχει να ξεφύγει, βυθίζει ένα περσικό πλοίο. Το βλέπει αυτό ο Αμεινίας, και νομίζοντας πως πρόκειται για ελληνικό πλοίο, την αφήνει να ξεμακρύνει. Αυτό το βλέπει και ο Ξέρξης όμως, από το όρος Αιγάλεω, όπου κάθεται στον χρυσό θρόνο του και παρακολουθεί την ναυμαχία, και αναφωνεί «Οι άνδρες μου έγιναν γυναίκες, και οι γυναίκες έγιναν άνδρες».
Ο Πολύαινος στα Στρατηγήματά του αναφέρει 2 περιστατικά που δείχνουν την εξυπνάδα της. Το πρώτο προέρχεται από την ναυμαχία της Σαλαμίνας. Η πανέξυπνη βασίλισσα είχε λάβαρα και στα χρώματα των Ελλήνων και στα χρώματα των Περσών, έτσι ώστε να μπορεί να τα αλλάζει ταχύτατα, ανάλογα με το ποιος την πλησίαζε, ώστε να αιφνιδιάσει τους εχθρούς και να μην μπερδέψει τους φίλους. Το δεύτερο – με ερωτηματικό ότι μπορεί να αναφέρεται και στην Αρτεμισία Β’, μεταγενέστερη βασίλισσα, η οποία έχτισε και το περίφημο Μαυσωλείο της Αλικαρνασσού – προέρχεται από την κατάκτηση της Ηράκλειας επί Λάτμον (αρχαίας πόλης της Μικράς Ασίας, η οποία ευρίσκετο στους πρόποδες του όρους Λάτμου στα δυτικά παράλια της Καρίας και νοτιοανατολικά της Μιλήτου). Η Αρτεμισία έκρυψε τους στρατιώτες της κοντά στην πόλη, και η ίδια μαζί με ευνούχους, γυναίκες και μουσικούς προχώρησαν σε πομπή προς τον τάφο της Μητέρας των θεών, που βρισκόταν σε απόσταση 7 σταδίων από την πόλη. Οι κάτοικοι, περίεργοι, ακολούθησαν την πομπή για να δουν την θυσία, και οι στρατιώτες βρήκαν έτσι αφορμή να καταλάβουν τα τείχη της πόλης. Γενικώς, η Αρτεμισία αρεσκόταν περισσότερο στις μάχες και στις ναυμαχίες παρά στην διακυβέρνηση της πόλης, χωρίς ωστόσο να υστερεί και σε αυτήν, όπως αναφέραμε στην αρχή.
Μετά τη συντριβή του στη Σαλαμίνα, ο Ξέρξης αποχώρησε κακήν κακώς από την Ελλάδα για να γλυτώσει. Άφησε, όμως, πίσω τον στρατηγό Μαρδόνιο με 300.000 στρατό, κατ’ επιθυμία του ίδιου του Μαρδονίου. Ο Ξέρξης χάρηκε με την πρόταση αυτή και αμέσως πήγε να τη συζητήσει με τους συμβούλους του, αλλά κυρίως με την Αρτεμισία, την οποία είχε σε μεγάλη εκτίμηση και την εμπιστευόταν, ειδικά μετά από την – ορθή, όπως αποδείχθηκε – κρίση της για την αποφυγή της ναυμαχίας στη Σαλαμίνα. Της εκθέτει, λοιπόν, το σχέδιο του Μαρδονίου και ζητά τη γνώμη της. Η θαρραλέα γυναίκα μιλά ξεκάθαρα και χωρίς να κρύβει τα λόγια της: «Έτσι όπως εξελίχθηκαν τα πράγματα, εσύ, Βασιλιά μου, φύγε από την Ελλάδα και άσε εδώ τον Μαρδόνιο με τον στρατό που σου ζήτησε. Αν πράγματι κατορθώσει να υποτάξει τους Έλληνες, η επιτυχία θα είναι δική σου, εάν δε αποτύχει, η αποτυχία θα είναι δική του. Και στο κάτω-κάτω, αν χαθεί ο Μαρδόνιος, δεν θα πάθεις και τίποτα. Άλλωστε, εσύ τον σκοπό σου, που ήταν το κάψιμο των Αθηνών, το επέτυχες. Μπορείς τώρα να επιστρέψεις στην πατρίδα σου». Ο Ξέρξης ικανοποιήθηκε από την απάντηση της Αρτεμισίας, την ευχαρίστησε και την έστειλε στην Έφεσο. Στην συνέχεια, κάλεσε τον Μαρδόνιο και του έδωσε εντολή να διαλέξει τον στρατό που θα κρατήσει. Κρίνοντας από το αποτέλεσμα της μάχης των Πλαταιών, αλλά και από της ναυμαχίας της Σαλαμίνας, αμέσως διακρίνουμε πως ο στρατηγικός νους της Αρτεμισίας ήταν ισχυρότερος από του Μαρδονίου, ο οποίος ήταν περισσότερο αυλοκόλακας παρά στρατηγός.
Για την ζωή της βασίλισσας της Αλικαρνασσού δεν γνωρίζουμε άλλα γεγονότα μετά τα Περσικά. Ο Πατριάρχης Φώτιος στην Βιβλιοθήκη του, τον 9ο αιώνα μ.Χ., αναφέρει το πώς αυτή πέθανε. Είχε ερωτευθεί έναν άνδρα από την Άβυδο, τον Δάρδανο, ο οποίος όμως δεν ανταπέδιδε. Ένα βράδυ, ενώ αυτός κοιμόταν, τον τύφλωσε, όμως και πάλι ο έρωτάς της δεν άλλαξε. Έτσι, ακολούθησε την συμβουλή ενός μάντη, και έπεσε από την Λευκάτα Πέτρην της Λευκάδας στην θάλασσα και πνίγηκε. Πολλοί μελετητές ξενίζουν με ένα τέτοιο τέλος για μια βασίλισσα τόσο δυναμική και ικανή, όμως είναι η μόνη πηγή που μας έχει διασωθεί.
Όσο για την απεικόνισή της στην ταινία «300: Η άνοδος της αυτοκρατορίας» (2014), αυτή βρίθει ιστορικών ανακριβειών – όπως και ολόκληρη η ταινία, άλλωστε. Η Αρτεμισία δεν ήθελε να εκδικηθεί τους Έλληνες, δεν μεγάλωσε στην περσική αυλή, δεν ήταν η αρχιναύαρχος όλου του περσικού στόλου, δεν ήλθε ποτέ σε ερωτικές περιπτύξεις με τον Θεμιστοκλή (θα ήταν χαζό για τον Έλληνα στρατηγό να πάει στο στόμα του λύκου μόνος και άοπλος για διαπραγματεύσεις) και δεν πέθανε στην ναυμαχία. Για να αποδομηθεί ολόκληρη η ταινία, ωστόσο, χρειάζεται ένα ολόκληρο, ξεχωριστό άρθρο.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Artemisia I of Caria, worldhistory.org, διαθέσιμο εδώ
- Artemisia I of Caria, archeotravelers.com, διαθέσιμο εδώ
- Artemisia of Caria: the woman who fought better than the men at the Battle of Salamis, historyskills.com, διαθέσιμο εδώ
