Της Σοφίας Σουπιάδου,
Αν γυρίσει κανείς όλη την ηπειρωτική και νησιωτική Ελλάδα, θα ανακαλύψει ότι ανάμεσα στα στοιχεία που την κοσμούν βρίσκονται και τα πολλά, αλλά και διαφορετικά μεταξύ τους, παραδοσιακά γεφύρια. Αυτά είναι, συνήθως, χτισμένα πριν από πολλές δεκαετίες, έως και αιώνες, ενώ για την κατασκευή τους οι «μαστόροι» χρησιμοποιούσαν ως βασικό οικοδομικό υλικό την πέτρα. Ο σκοπός αυτών των οικοδομημάτων-έργων τέχνης ήταν περισσότερο πρακτικός: η σύνδεση δύο οικισμών και η διευκόλυνση πρόσβασης σε μια περιοχή, ώστε να μην αποκόπτεται από τα υπόλοιπα χωριά/πόλεις και να υπάρχει κάθε είδους μέριμνα όπως ιατρική, εκπαιδευτική ή και αμυντική σε περίπτωση κινδύνου.
Εντούτοις, αυτό που παρατηρεί κανείς, όταν αντικρύζει ένα γιοφύρι του τόπου μας, είναι η ομορφιά και η κομψότητα που εκπέμπει. Με άλλα λόγια, οι «μαστόροι» των περασμένων χρόνων έδιναν σημασία στη λεπτομέρεια και όχι μόνο στο πρακτικό μέρος του χτισίματος της γέφυρας, δηλαδή, στο ότι έπρεπε να είναι γερή η κατασκευή και ικανή να αντέχει μεγάλο βάρος, ή να ανταπεξέρχεται στα δύσκολα καιρικά φαινόμενα. Το κτίσιμο των γεφυριών αναλάμβαναν παραδοσιακοί τεχνίτες, οι οποίοι ήταν οργανωμένοι σε ομάδες. Ειδικότερα, οι Ηπειρώτες μάστοροι ήταν ξακουστοί σε όλη την Ελλάδα για την τέχνη τους, και είναι γνωστό ότι οι ίδιοι κτίστες έχουν δημιουργήσει τα γιοφύρια όλου του ελληνικού χώρου. Προέρχονταν κυρίως από τρία μέρη της Ηπείρου: τα μαστοροχώρια της Κόνιτσας, τα Τζουμέρκα και τους Χουλιαράδες.
Το ελληνικά γεφύρια λειτούργησαν και ως πηγή έμπνευσης, και κοινωνικού σχολιασμού, για τα παραδοσιακά μας τραγούδια. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το τραγούδι με τίτλο: «Το Γεφύρι της Άρτας», μία παραλογή που συναντάμε σε παραλλαγές σε διάφορες περιοχές της ενδοχώρας. Οι παρακάτω στίχοι ανήκουν στην κερκυραϊκή παραλλαγή του τραγουδιού:
«Σαράντα πέντε μάστοροι κι εξήντα μαθητάδες
γιοφύρι-ν-εθεμέλιωναν στης Άρτας το ποτάμι.
Oλημερίς το χτίζανε, το βράδυ εγκρεμιζόταν.
Μοιριολογούν οι μάστοροι και κλαιν οι μαθητάδες:
«Αλίμονο στους κόπους μας, κρίμα στις δούλεψές μας,
ολημερίς να χτίζουμε, το βράδυ να γκρεμιέται!»
Πουλάκι εδιάβη κι έκατσε αντίκρυ στο ποτάμι,
δεν εκελάηδε σαν πουλί, μηδέ σα χελιδόνι,
παρά εκελάηδε κι έλεγε, ανθρωπινή λαλίτσα:
«Α δε στοιχειώσετε άνθρωπο, γιοφύρι δε στεριώνει·
και μη στοιχειώσετε ορφανό, μη ξένο, μη διαβάτη,
παρά του πρωτομάστορα την όμορφη γυναίκα,
πόρχεται αργά τ’ αποταχύ και πάρωρα το γιόμα».
…– Κόρη, το λόγον άλλαξε κι άλλη κατάρα δώσε,
πόχεις μονάκριβο αδερφό, μη λάχει και περάσει».
Κι αυτή το λόγον άλλαξε κι άλλη κατάρα δίνει.
«Αν τρέμουν τ’ άγρια βουνά, να τρέμει το γιοφύρι,
κι αν πέφτουν τ’ άγρια πουλιά, να πέφτουν οι διαβάτες,
τι έχω αδερφό στην ξενιτιά, μη λάχει και περάσει».
Ν. Γ. Πολίτη, Εκλογαί από τα τραγούδια του ελληνικού λαού.
Οι στίχοι της παραλλαγής εστιάζουν στο γεγονός ότι, για να ολοκληρωθεί αλλά και να στεριώσει το γεφύρι που πρόκειται να κατασκευαστεί, είναι απαραίτητο να προηγηθεί ένας φόνος. Πρέπει, λοιπόν, να θυσιαστεί η γυναίκα του πρωτομάστορα, ώστε το γεφύρι να βγει γερό. Όπως παραθέτει και η Μιράντα Τερζοπούλου «Οι προφορικοί θρύλοι διέσωσαν μέσα στους αιώνες τη λησμονημένη ανάμνηση τελετουργικών ανθρωποθυσιών που, ως λατρευτική πρακτική, ήταν γνωστές σε όλους τους πολιτισμούς». Στην Ευρώπη, από τους θρύλους και παραδόσεις χωρίς έντονο το στοιχείο των ανθρωποθυσιών, ο μακάβριος μύθος της «στοίχειωσης» παίρνει ποιητικό χαρακτήρα. Πρόκειται, δηλαδή, για την εντείχιση μιας νεαρής γυναίκας, ώστε να στερεωθεί καλύτερα η γέφυρα. Η αφηγηματική αυτή μπαλάντα είναι ευρέως διαδεδομένη και δημοφιλής στους λαούς της νοτιοανατολικής Ευρώπης, στην Ουγγαρία και σε όλη την έκταση των Βαλκανίων. Στην Ελλάδα, τα νησιά, την Κύπρο και τη Μικρασία ενσαρκώνεται μέσα από το τραγούδι του Γεφυριού της Άρτας.
Το τραγούδι «Κάτω στην άκρη του Γιαλού» που προέρχεται από τη Σκιάθο και αποτελεί παραδοσιακό σκοπό που χορεύονταν το Πάσχα, αφηγείται κι αυτό το δύσκολο έργο της θεμελίωσης του γεφυριού της Άρτας.
«Από βραδίς το κτίζανε και το πρωί χαλούσε.
Ακούν φωνή, ν-ακούν στριγγλιά μέσα το μεσονύχτι
– Α δεν κτίσετε άνθρωπο, γεφύρι δε στεριώνει.
Ούτ’ ορφανό, ούτε φτωχό, ούτ’ απ’ τα ξένα ξένο,
μόνον του πρωτομάστορη την έμορφη γυναίκα.
[Μηνύματα παν κι έρχονται στου μάστορη την πόρτα.
…Τρεις αδελφάδες ήμαστε και οι τρεις μια μοίρα είχαν,
η μια ’χτισε το Δούναβη και η άλλη το Καστράκι
κι εγώ η βαριορίζικη της Άρτας το γεφύρι».
Στη Σκιάθο συναντάμε ακόμα μία παραλλαγή για το ξακουστό γεφύρι της Άρτας, η οποία φέρει τον τίτλο «Σαράντα πέντε μάστοροι». Εδώ έχουμε να κάνουμε μ’ ένα πιο σύντομο, λατρευτικό σκοπό με τους εξής στίχους:
«Σαράντα πέντε μάστοροι κι εξήντα μαθητάδες,
γιοφύρι εστεριώνανε στης Άρτας το ποτάμι,
ολημερίς εχτίζανε το βράδυ εγκρεμιζόταν.
…Πουλάκι πήγε κι έκατσε δεξιά από την καμάρα
δεν κελαηδούσε σαν πουλί, ανθρώπινα μιλούσε.
Αν δε στοιχειώσετ
‘ άνθρωπο γιοφύρι δε στεριώνει».
Τέλος, φαίνεται ότι και η παράδοση των Ελλήνων του Πόντου έχει εμπνευστεί από την ιστορία και τους θρύλους γύρω από το χτίσιμο των γεφυριών. Ο ποντιακός σκοπός «Ση Γέφυραν» ή αλλιώς «Της Τρίχας το Γεφύριν» εξιστορεί την ανθρωποθυσία που χρειάστηκε να γίνει για το χτίσιμο της γέφυρας που ένωνε τις δύο όχθες του ποταμού Πυξίτη, στο δρόμο Τραπεζούντας-Ερζερούμ. Το συγκεκριμένο γεφύρι δεν χρησιμοποιείται σήμερα, αλλά οι στίχοι του τραγουδιού έχουν αντέξει μέσα στο πέρασμα του χρόνου:
«Ακεί πέραν σό Δρακολίμν’, σης Τρίχας το γεφύριν,
χίλιοι μαστόρ’ εδούλευαν και μύριοι μαθητάδες.
Όλεν τ’ ημέραν έχτιζαν, τη νύχταν εχαλάουτον.
Οι μάστοροι εχαίρουσαν, θε να πλεθύν’ η ρόγα,
οι μαθητάδες έκλαιγαν, τσί κουβαλεί λιθάρια;
Κι ατός ο πρωτομάστορας νουνίζ’ νύχταν κι ημέραν.
– Ντο δεις με πρωτομάστορα και στένω το γεφυρι σ’;
– Αν δίγω σε τον κύρη μου, άλλον κύρην πα ‘κ’ έχω!
– Ντο δεις με πρωτομάστορα και στένω το γεφύρι σ’;
– Αν δίγω σε την μάνα μου, άλλο μάνα πα ‘κ’ έχω!
– Ντο δεις με πρωτομάστορα και στέκει το γεφύρι σ’;
– Αν δίγω σε τ’ αδέλφια μου, άλλ’ αδέλφια πα ‘κ’ έχω!
– Ντο δεις με, πρωτομάστορα, σταλίζω το γεφύρι σ’;
– Αν δίγω σε και τα πουλιά μ’, άλλο πουλιά πα ‘κ’ έχω!
– Ντο δεις με πρωτομάστορα, στερένω το γεφύρι σ’;».
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Ελληνικά Παραδοσιακά Τραγούδια του Πόντου, infognomonpolitics.gr, διαθέσιμο εδώ.
- Κείμενο της Μιράντας Τερζοπούλου, domnasamiou.gr, διαθέσιμο εδώ.
