Της Αριάδνης – Παναγιώτας Φατσή,
Η περίοδος της Κατοχής άφησε πολλές πληγές στον ελληνικό λαό. Οι θάνατοι από πείνα, οι κακουχίες και, κυρίως, το γεγονός ότι αρκετοί Έλληνες συνεργάστηκαν με τους κατακτητές υπήρξαν παράγοντες που εξασθένησαν ακόμη περισσότερο την ελληνική κοινωνία και επηρέασαν καθοριστικά το μέλλον του ελληνικού κράτους. Ο δωσιλογισμός, άλλωστε, δεν ήταν ένα φαινόμενο του πολέμου που μπορεί να περιοριστεί στα πλαίσια της διάρκειάς του, αλλά είχε επιδράσεις και στον μεταπολεμικό ελλαδικό χώρο. Παρόλα αυτά, η πλήρης ανάλυση του φαινομένου αυτού συχνά δεν είναι απλό να πραγματοποιηθεί, πολλώ δε μάλλον με την ψυχραιμία και την ακρίβεια μιας καλά εστιασμένης ιστοριογραφικής έρευνας.
Στα ερωτήματα που έχουν πολλοί αναγνώστες, ιστορικοί και μη, για τον δωσιλογισμό, ήρθε να απαντήσει τον Δεκέμβριο του 2023 το βιβλίο του Μενέλαου Χαραλαμπίδη, Οι δωσίλογοι: Ένοπλη, πολιτική και οικονομική συνεργασία στα χρόνια της Κατοχής, που κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Αλεξάνδρεια. Γεννημένος στην Αθήνα, ο συγγραφέας του βιβλίου, Μενέλαος Χαραλαμπίδης, έχει σπουδάσει Οικονομικά και Ιστορία στο ΕΚΠΑ. Το θέμα της διδακτορικής του διατριβής, που εκδόθηκε το 2012 από τον ίδιο οίκο, ήταν «Η εμπειρία της Κατοχής και της Αντίστασης στην Αθήνα», ενώ έχει εκδώσει και άλλο ένα βιβλίο με αυτή τη θεματολογία από τις Εκδόσεις Αλεξάνδρεια (Δεκεμβριανά 1944). Ο ίδιος έχει υπάρξει συνεπιμελητής τριών τόμων για τη Σύγχρονη Ελληνική Ιστορία, ενώ αρθρογραφεί σε περιοδικά και εφημερίδες. Ως ένας εκ των ιδρυτικών μελών του Φόρουμ Κοινωνικής Ιστορίας, έχει συνδιοργανώσει συνέδρια, ενώ πραγματοποιεί και άλλες δραστηριότητες που φέρνουν το κοινό σε επαφή με την πολυδιάστατη ιστορία της πρωτεύουσας.
Το βιβλίο που παρουσιάζουμε σήμερα έχει ήδη απασχολήσει πολύ την κοινή γνώμη. Απόδειξη για αυτό είναι ότι η πρώτη του έκδοση εξαντλήθηκε με ιλιγγιώδη ταχύτητα ήδη από την πρώτη εβδομάδα κυκλοφορίας και πλέον βρίσκεται διαθέσιμη προς το κοινό η δεύτερη. Στο συγκεκριμένο έργο, ο Χαραλαμπίδης πραγματοποιεί μια ενδελεχή έρευνα στη συνεργασία με τους κατακτητές τα χρόνια της Κατοχής, σε ό,τι αφορά τόσο τον τομέα των ένοπλων σωμάτων, όσο και τον οικονομικό και πολιτικό τομέα. Δεδομένου ότι οι ελληνικές κυβερνήσεις μεταπολεμικά ακολούθησαν μια πολιτική λήθης για αυτά τα μελανά σημεία της ελληνικής ιστορίας κατά τη διάρκεια της Κατοχής, το θέμα της συνεργασίας με τον κατακτητή έφτασε σχεδόν να θεωρείται ταμπού, με αποτέλεσμα σήμερα, περίπου 80 χρόνια μετά, να υπάρχουν ακόμη ίχνη συλλογικού τραύματος που κάνουν την πραγμάτευση του θέματος απαιτητική.
Ο συγγραφέας του συγκεκριμένου βιβλίου, όμως, μέσα κυρίως από την περίπτωση του νομού Αττικής, πραγματεύεται συνολικά το θέμα της συνεργασίας, μέσα από όλες τις εκφάνσεις που αυτή εκφράστηκε στον ευρύτερο χώρο της πρωτεύουσας. Η μεθοδολογική προσέγγιση ήδη από την εισαγωγή του βιβλίου δείχνει ότι πραγματοποιείται μια ανασκόπηση ήδη από τις αρχές του πολέμου. Οι ναζί και οι δυνάμεις του Άξονα, την περίοδο που είχαν δώσει την εντύπωση ότι τελικά θα επικρατούσαν, είχαν καταφέρει μέσα από διάφορες ενέργειες να ενθαρρύνουν και να επιβραβεύσουν τη συνεργασία με τους κατακτητές. Πολλοί Έλληνες, είτε για λόγους επιβίωσης, ή λόγω της ελκυστικής προοπτικής να αποκτήσουν μια περιουσία με εύκολο τρόπο, δε δίστασαν να συνεργαστούν, ενώ παράλληλα οι δυνάμεις κατοχής έκαναν ό,τι μπορούσαν για να ενισχύσουν πολώσεις μέσα στον πληθυσμό, όπως ιδιαίτερα τον αντικομμουνισμό. Οι ενέργειες αυτές εντέλει λειτουργούσαν με διχαστικό τρόπο, κάνοντας διάφορα τμήματα του λαού να αποστρέφονται άλλα, ακόμη και προς όφελος των δυνάμεων κατοχής.
Δεδομένης και της ατιμωρησίας των συνεργατών μετά τον πόλεμο, αυτό το βιβλίο, εκτός από μια ακριβή ιστορική έρευνα, αποτελεί και μια υπόμνηση στις αδικίες που συντελέστηκαν μετά τον πόλεμο. Ελάχιστα από τα εγκλήματα συνεργασίας με τον κατακτητή οδηγήθηκαν στα δικαστήρια, και από αυτά ακόμη ολιγότερα όντως τιμωρήθηκαν. Υπολογίζεται ότι στο πολεοδομικό συγκρότημα Αθήνας και Πειραιά, τα ακίνητα που ξεπουλήθηκαν για λόγους επιβίωσης στους μαυραγορίτες ήταν όχι λιγότερα από 58.000, ενώ οι δικαστικές υποθέσεις αφορούσαν πάνω από 20.000 κατηγορουμένους. Από αυτούς, περίπου οι 300 τιμωρήθηκαν με μικρές ποινές, ενώ μόνο 2 αντιμετώπισαν την εσχάτη των ποινών.
Όπως εξηγεί ο συγγραφέας, οι διαδικασίες του ελληνικού εμφυλίου, υπερτονίζοντας την ανάγκη για πάταξη της «ανταρσίας» του κομμουνισμού, χορήγησαν ατύπως ασυλία σε πολλούς συνεργάτες των κατακτητών, οι οποίοι σε πολλές περιπτώσεις επανεντάχθηκαν στην πολιτική ή συνέχισαν τις οικονομικές τους δραστηριότητες (πολλοί, μάλιστα, από αυτούς ευνοήθηκαν άμεσα από τα αμερικανικά κεφάλαια, λόγω του ότι είχαν γιγαντώσει στον πόλεμο τις επιχειρηματικές τους δραστηριότητες) και διαδραμάτισαν σημαντικούς ρόλους στην ιστορία του τόπου. Έτσι, ο συγγραφέας δε διστάζει να εισαγάγει στον πρόλογό του τον όρο «ελληνική κατοχή», για να αναφερθεί στο φαινόμενο κατά το οποίο οι συνεργάτες των κατακτητών τελικά καταπίεζαν τους συμπολίτες τους όσο και οι ίδιοι οι ναζί. Παράλληλα, η καταστροφή αρχείων στα πλαίσια της «θεσμικής λήθης» για τα εγκλήματα των συνεργατών παρουσιάζεται ως ένας παράγοντας που δυσχέρανε την ιστορική έρευνα.
Για να μπορέσει κανείς να αποδώσει μια σύνοψη όλων των καίριων θεμάτων που πραγματεύεται το βιβλίο, θα έπρεπε ασφαλώς να γραφούν πολλά περισσότερα. Τα στοιχεία που αποτέλεσαν τη συνεργασία και τον δωσιλογισμό αναλύονται ενδελεχώς στο βιβλίο, χωρισμένα σε κατηγορίες (Πολιτική Συνεργασία, Οικονομική Συνεργασία, Ένοπλη Συνεργασία). Πρόκειται για ένα ανάγνωσμα που προτείνεται ανεπιφύλακτα για τους ερευνητές της σύγχρονης Ιστορίας, αλλά θα μπορούσε να μελετηθεί και από τον έμπειρο αναγνώστη που ασχολείται με αυτά τα ζητήματα. Τόσο για την καλή οργάνωση του υλικού, όσο και για την τολμηρή πένα του συγγραφέα, εμείς το διαβάσαμε και σας το προτείνουμε!
