Της Αναστασίας Αποστολίδου,
«[…]ὁ δὲ ἀνεξέταστος βίος οὐ βιωτὸς ἀνθρώπῳ[…]» («Μια ζωή στην οποία δεν εξετάζεται το σωστό ή το λάθος, δεν αξίζει να τη ζει κανείς») εκφράζει ο Σωκράτης στο σύγγραμμα του Πλάτωνα με τίτλο «Απολογία Σωκράτους», στο οποίο τίθεται το μείζον και εξαιρετικά διαχρονικό ζήτημα της ηθικής και, πιο συγκεκριμένα, του περιεχομένου και προσανατολισμού της. Ως μια σύντομη εισαγωγή στο ευρύ πεδίο της ηθικής, κρίνεται σκόπιμο να ανατρέξουμε στον φιλόσοφο Αριστοτέλη, στον οποίο ανάγεται η καταγωγή αυτού του όρου, ο οποίος προσδιόρισε μια ορθολογική ηθική, μια ηθική που βασίζεται στο πρέπον και σχετίζεται άμεσα με το «ἔθος», δηλαδή τη συνήθεια. Μολαταύτα, μπορεί η προσέγγιση αυτού του κλάδου της φιλοσοφίας να διατηρηθεί ανέγγιχτη και απαράλλακτη μέσα στον χρόνο, στο πλαίσιο ενός διαρκώς μεταβαλλόμενου και εξελισσόμενου κοινωνικού ιστού;
Ένα καθοριστικής σημασίας δίλημμα, που προκύπτει αναφορικά με το πεδίο της ηθικής είναι εάν οι κοινωνίες του 21ου αιώνα ωφελούνται από την «άγονη προσκόλληση» στο παρελθόν και σε παρωχημένα ηθικά πρότυπα ή αν καθίσταται πιο ευεργετικό να αντίκεινται σε οτιδήποτε απαρχαιωμένο και να κατασκευάζονται νέα ηθικά μοντέλα, τα οποία θα ανταποκρίνονται ορθότερα στις ανάγκες των σύγχρονων κοινωνιών και θα προωθούν την ευημερία τους. Σφαιρικότερη εικόνα για το προαναφερθέν ζήτημα δύναται να προσφέρει η αναφορά σε δύο αντίθετες θεωρίες για την καθολικότητα των ηθικών κανόνων, που εγείρουν προβληματισμούς σχετικά με την εφαρμογή και το περιεχόμενό τους. Ειδικότερα, μια αντίληψη που αντιπροσωπεύει το αμετάβλητο των ηθικών αξιών αποτελεί η «απολυταρχία», υποστηρίζοντας πως η έννοια της ηθικής έχει οικουμενική ισχύ και δεοντολογικό περιεχόμενο. Ο στοχαστής Immanuel Kant, κύριος υπερασπιστής αυτής τη ιδεολογίας, διατύπωσε ότι «Η ελεύθερη βούληση και η βούληση που υποτάσσεται στους ηθικούς νόμους είναι ένα και το αυτό πράγμα», προτείνοντας μια ηθική-καθήκον του ανθρώπου, που κρίνεται άξιος της φύσης του, εφόσον παραμένει πιστός σε αυτή, σε ένα ορθολογικό πλαίσιο αναφοράς. Στον αντίποδα, η θεωρία του «ηθικού σχετικισμού» αντιπροτείνει μια ηθικότητα δίχως οικουμενικό χαρακτήρα, που διαφοροποιείται ανά πολιτισμό και άνθρωπο και αποκτά δίκαιο ή αλήθεια κατά το δοκούν του κρίνοντος προσώπου.
Κατά συνέπεια, η ηθική, που σηματοδοτεί τη μετάβαση από την ατομική στην κοινωνική συνείδηση, βρίσκεται αντιμέτωπη με ένα φιλοσοφικό «αδιέξοδο»: Αντικειμενική ή υποκειμενική ηθική; Απολυτότητα ή ρευστότητα στην προσέγγιση; Εντρυφώντας, πρωταρχικά, την Καντιανή ηθική, μολονότι βασίζεται σε μια πιο στέρεη θεωρητική βάση και ένα πιο σαφές και καθορισμένο εννοιολογικό πλαίσιο, εντούτοις ενισχύει τον ηθικό ιμπεριαλισμό, δηλαδή την επιβολή της δύναμης των κοινωνικοπολιτικά ισχυροτέρων, σε βάρος των πιο ευάλωτων ομάδων και πληθυσμών. Αποτελεί, άλλωστε, γεγονός ότι ανέκαθεν οι κοινωνικές ελίτ και οι έχοντες εξουσία καπηλεύονταν την έννοια της ηθικής, εξυπηρετώντας ιδιοτελή συμφέροντα και προκρίνοντας τον πατερναλισμό, καθώς και ποικίλων ειδών διακρίσεις και ανισότητες. Όπως είχε εκφράσει ο Oscar Wilde «Η ηθικολογία είναι η στάση που υιοθετούμε απέναντι σε ανθρώπους που δεν μπορούμε να υποφέρουμε». Επιπρόσθετα, τα θεμέλια αυτής της ορθολογικής ηθικής, ενδεχομένως, λόγω της παλαιότητάς τους, έχουν πάψει να αντικατοπτρίζουν τη σύγχρονη κοινωνία και τις αλλαγές που αυτή επιφέρει στον πνευματικό πολιτισμό, με αποτέλεσμα να ωθούν σε πολιτισμική οπισθοδρόμηση.
Εμβαθύνοντας, από την άλλη, στη φιλοσοφία του σχετικισμού, είναι αξιοπρόσεκτο πως πατάσσει το δογματισμό και ενισχύει τον πλουραλισμό και την ανεκτικότητα απέναντι στον αντίλογο και στο διαφορετικό. Παρ’ όλα αυτά, η απροσδιοριστία στο περιεχόμενο της ηθικής εγκυμονεί τον κίνδυνο λανθασμένων κρίσεων σε μείζονα ζητήματα, όπως σε συζητήσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων και καίριων ηθικών διλημμάτων, θέματα που οφείλουν να υπόκεινται σε ένα πιο θεσμοθετημένο περιβάλλον, που θα διασφαλίσει τη μέγιστη δυνατή προστασία τους. Περαιτέρω, εάν ο ηθικός νόμος μετατραπεί σε έρμαιο της απόλυτης υποκειμενικότητας, πιθανόν να χάσει πλήρως την ισχύ του και να επικρατήσει ένα ευρύτερο κοινωνικό χάος, ακόμα και η ολοκληρωτική διάλυση της κοινωνικής συνοχής.
Αντιλαμβανόμενοι την πολυπλοκότητα του ηθικού φαινομένου, είναι ασίγαστη η ανάγκη να διεξάγονται συχνότερα συζητήσεις επαναπροσδιορισμού και επαναπροσέγγισής του, ώστε η έννοια της ηθικής να μπορέσει να «προσαρμοστεί» στο πλαίσιο των σύγχρονων προβλημάτων και συνθηκών, ενώ, παράλληλα, να λειτουργήσει σε συσχετισμό με το παρελθόν, ώστε να διατηρηθούν οι πιο ωφέλιμες για την ανθρωπότητα ηθικές αξίες και να περιοριστούν οι αντιδημοκρατικές και βλαβερές για το κοινωνικό σύνολο. Καταληκτικά, ως τροφή για σκέψη και προβληματισμό, θα παραθέσω ένα ιδιαίτερα ενδιαφέρον απόφθεγμα του συγγραφέα H. Jackson Brown Jr, που θέτει το ζήτημα της ηθικής σε μια πολύ ανθρώπινη και τρυφερή βάση: «Να ζεις με τέτοιον τρόπο, ώστε, όταν τα παιδιά σου σκέφτονται για δικαιοσύνη, φροντίδα και ακεραιότητα, να σκέφτονται εσένα».
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- «Πλάτων: Απολογία Σωκράτους», (1992) Εκδόσεις Κάκτος, Αθήνα
- «Θεμελίωση της Μεταφυσικής των Ηθών», (2017) Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
