Της Ξένης Μουστάκα,
Στον κόσμο του θεάτρου, λίγοι συγγραφείς του χώρου έχουν αφήσει τόσο βαθιά απήχηση όσο ο Bertolt Brecht. Γνωστός για το μοναδικό του στυλ επικού θεάτρου, ο Brecht ήταν δεξιοτέχνης στη χρήση της σκηνής, προκειμένου να ενεργοποιήσει τη σκέψη και να αμφισβητήσει τους κοινωνικούς κανόνες. Το έργο του, «Ο Κύκλος με την κιμωλία» (1948), είναι ένα έργο που συνεχίζει να αιχμαλωτίζει το κοινό με τα δυνατά του θέματα και την αφήγηση που προκαλεί κριτική σκέψη. Τοποθετημένο σε μια φανταστική κινεζική πόλη, το έργο αφηγείται την ιστορία της Grusha, μιας υπηρέτριας που βρίσκεται μπλεγμένη σε έναν περίπλοκο ιστό αγάπης, προδοσίας και δικαιοσύνης. Το έργο εξερευνά θέματα της ταξικής πάλης, της ηθικής και της διαφθορέας επιρροής της εξουσίας, όλα μέσα από το πρίσμα μιας κοινωνίας στο χείλος της επανάστασης.
Αναφορικά με την πλοκή του έργου, η υπηρέτρια του αρχοντικού, Grusha, γίνεται σε μία νύχτα η μοναδική κηδεμόνας του γιου του άρχοντα, αφού αυτός δολοφονείται και η μητέρα του τον εγκαταλείπει. Η υπηρέτρια, όμως, τον φροντίζει και τον μεγαλώνει σαν δικό της παιδί, μέχρι που επανεμφανίζεται η πραγματική του μητέρα, διεκδικώντας τον γιο της. Μάλιστα, η βιολογική μητέρα ασκεί κατηγορίες στην Grusha για αρπαγή! Τη λύση καλείται να δώσει ο Azdak, ένας απλός και λαϊκός άνθρωπος, που περνάει περισσότερες ώρες της ημέρας μεθυσμένος από όσες νηφάλιος και αναλαμβάνει —με ύποπτο τρόπο— τη θέση του δικαστή. Η μέθοδος που ακολουθεί προκειμένου να επιλυθεί το ζήτημα είναι αντισυμβατική και «σολομώντεια»: αφού τοποθετηθεί το παιδί σε έναν κύκλο, οι δύο «αντιμαχόμενες» γυναίκες καλούνται να το τραβήξουν, αυτή που θα καταφέρει να το βγάλει από αυτόν τον κύκλο, θα είναι και η νικήτρια. Οι κανόνες είναι απλοί, αλλά δεν ακολουθούνται με τον ίδιο τρόπο…
Μια από τις πιο εντυπωσιακές πτυχές του έργου του Brecht είναι η χρήση του «φαινόμενου της αλλοτρίωσης». Αυτή η τεχνική ήταν χαρακτηριστικό γνώρισμα του στυλ του και είχε στόχο να κρατήσει το κοινό συναισθηματικά αποκομμένο από τους χαρακτήρες και τα γεγονότα στη σκηνή. Με αυτόν τον τρόπο, ο Brecht ενθάρρυνε το κοινό να αναλύσει και να σκεφτεί κριτικά τα κοινωνικά και πολιτικά ζητήματα που παρουσιάζονται στο έργο, αντί να επενδύσει συναισθηματικά στις προσωπικές ιστορίες των χαρακτήρων.
Ο «Κύκλος με την κιμωλία» είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα της χρήσης αυτής της τεχνικής από τον Γερμανό δραματουργό. Σε όλο το έργο, οι χαρακτήρες σπάνε συχνά τον τέταρτο τοίχο, απευθυνόμενοι απευθείας στο κοινό και υπενθυμίζοντάς του ότι παρακολουθούν μια παράσταση (play within a play). Αυτή η συνεχής υπενθύμιση της τεχνικότητας του θεάτρου χρησιμεύει στην απομάκρυνση του κοινού από τα γεγονότα στη σκηνή, επιτρέποντάς του να ασχοληθεί με το έργο σε ένα πιο πνευματικό επίπεδο.
Τα θέματα της κοινωνικής δικαιοσύνης και της ηθικής του έργου είναι, επίσης, κεντρικά στην αφήγησή του. Καθώς η ιστορία εξελίσσεται, η Grusha βρίσκεται αντιμέτωπη με μια δύσκολη απόφαση: Πρέπει να δώσει προτεραιότητα στη δική της προσωπική ευτυχία ή να ενεργήσει προς το συμφέρον του παιδιού που έχει υιοθετήσει; Αυτό το ηθικό δίλημμα αναγκάζει το κοινό να αμφισβητήσει τις δικές του αξίες και να σκεφτεί τι θα έκανε σε μια παρόμοια κατάσταση. Επιπλέον, ο «Κύκλος της κιμωλίας» διερευνά την έννοια της ταξικής πάλης, ιδιαίτερα μέσω του χαρακτήρα του Azdak, ενός διεφθαρμένου δικαστή, που τελικά επιδιώκει να αποκαταστήσει τη δικαιοσύνη στην πόλη. Το ταξίδι του Azdak, από έναν ταπεινό ζητιάνο σε μια θέση εξουσίας, αντανακλά την κριτική του Brecht για την υπάρχουσα κοινωνική τάξη και την πίστη του στη δυνατότητα αλλαγής.
Όπως συμβαίνει με πολλά έργα του Bertolt Brecht, έτσι και στο συγκεκριμένο, εμπεριέχονται στιγμές χιούμορ και σάτιρας. Οι πνευματώδεις διάλογοι και οι υπερβολικοί χαρακτήρες του έργου χρησιμεύουν τόσο για να ψυχαγωγήσουν όσο και να προκαλούν το κοινό. Μέσα από αυτά τα κωμικά στοιχεία, ο Brecht αναδεικνύει, αποτελεσματικά, τον παραλογισμό των κοινωνικών και πολιτικών συστημάτων που ασκεί κριτική.
Εν κατακλείδι, ο «Κύκλος με την κιμωλία» είναι ένα αριστοτεχνικό θεατρικό έργο που συνεχίζει να έχει απήχηση στο κοινό, έως και σήμερα. Φλέγοντα ζητήματα όπως η κοινωνική δικαιοσύνη, η ηθική και η διαφθορά το καθιστούν ένα έργο επίκαιρο, ακόμα και δεκαετίες μετά την αρχική του παραγωγή. Χρησιμοποιώντας το φαινόμενο της αλλοτρίωσης και ενσωματώνοντας στοιχεία χιούμορ και σάτιρας, ο Brecht καλεί το κοινό να ασχοληθεί κριτικά με τα θέματα του έργου και να αναλογιστεί τον δικό του ρόλο στη διαμόρφωση της κοινωνίας. Ο «Κύκλος με την κιμωλία» αποτελεί απόδειξη της διαρκούς δύναμης του θεάτρου ως μέσου κοινωνικού σχολιασμού και αλλαγής.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Caucasian Chalk Circle stays true to Brecht, edmontonjournal.com, διαθέσιμο εδώ.
- The Caucasian Chalk Circle, wikipedia.com, διαθέσιμο εδώ.
