Της Σάρα Μουράτι,
Ένας από τους σπουδαιότερους στόχους της ιστορίας είναι να αναδείξει αθέατες πτυχές του παρελθόντος. Η γνώση της ιστορίας συμβάλλει στο να κατανοήσει το εκάστοτε υποκείμενο πως το παρόν του αποτελεί απόρροια του παρελθόντος. Η προφορική ιστορία -βασικό υλικό της οποίας αποτελεί η προφορική μαρτυρία- έχει επιφέρει ρηξικέλευθες αλλαγές στη μελέτη του παρελθόντος. Η χρήση της έχει αλλάξει όχι μόνο την υφή, αλλά και το περιεχόμενό της ιστορίας -η οποία γίνεται σταδιακά πιο προσωποκεντρική- συλλήβδην, ενώ παράλληλα έχει συνδράμει στη μεταβίβαση της ζωντανής μνήμης στις επόμενες γενιές, καθώς και στη γεφύρωση των κενών που υφίσταντο στη γραπτή ιστορία.
Μέσω της μεθόδου λήψης προσωπικών συνεντεύξεων, οι οποίες μετά την ολοκλήρωση της διαδικασίας απομαγνητοφωνούνται, ώστε ο ιστορικός να τις επεξεργαστεί, ερμηνεύσει και σε τελικό στάδιο να τις εντάξει σε ένα ιστορικό πλαίσιο που είναι και το ζητούμενο, μετατρέπεται σε ένα χρήσιμο εργαλείο αποκωδικοποίησης του παρελθόντος. Οι προφορικές μαρτυρίες ως τρόπος προσέγγισης της ιστορίας υπήρχαν ανέκαθεν, αλλά από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και έπειτα αρχίζουν οι ιστορικοί να τις εξετάζουν ως κρίσιμα ιστορικά τεκμήρια.
Η ανάδυση της νέας μαρξιστικής ιστορίας τη δεκαετία του ΄60 οδήγησε στον κοινωνικό προσανατολισμό της ιστορίας, στο να τεθούν νέα καίρια ερωτήματα που κάποτε φάνταζαν απαγορευμένα και ακατάλληλα και στο να αποκτήσουν φωνή διάφορες περιθωριοποιημένες, «ανώνυμες» ομάδες ανθρώπων που δεν είχαν πρόσβαση στον δημόσιο λόγο, ούτε είχε ασχοληθεί μέχρι τότε κάνεις με την πορεία της ζωής τους. Έτσι, σταδιακά, αρχίζει να διαμορφώνεται αυτό που αποκαλείται «ιστορία από τα κάτω». Πλέον, οι άνθρωποι, τα βιώματα τους, οι σκέψεις, τα συναισθήματα και οι ενέργειές τους γίνονται αντικείμενο μελέτης, καθώς οι ιστορικοί δεν λαμβάνουν υπόψιν για την διεξαγωγή συμπερασμάτων αποκλειστικά νόμους, στατιστικές και γραπτές πήγες.
Η συνεχόμενη ανάπτυξή της συνέβαλε στο να συνειδητοποιήσουμε σταδιακά ότι το ιστορικό γίγνεσθαι φέρει και το αποτύπωμα των «απλών» ανθρώπων. Όλοι οι άνθρωποι ανεξαιρέτως, ακόμα και αν νιώθουν «κατώτεροι», επηρεάζουν την εξέλιξη της ιστορίας με τις πράξεις, τις επαναστατικές παρεμβάσεις, τις επιλογές και πολλές φορές ακόμα και με την ανεξήγητη, αδικαιολόγητη απραξία τους.
Πολλές φορές, οι διασωθείσες γραπτές πηγές παραπλανούν, αποκρύπτουν ένα ιστορικό γεγονός και αποπροσανατολίζουν τη κοινή γνώμη, συμβάλλοντας στην αλλοίωση της ιστορικής αλήθειας και όχι στην ανάδειξη της, όπως οφείλουν άλλωστε. Παρ’ όλα αυτά, η συστηματική καταγραφή και η αποδελτίωση των αφηγήσεων και των μαρτυριών παρέχει τη δυνατότητα διάσωσης της μνήμης των ανθρώπων και της ανασυγκρότησης του παρελθόντος, με στοιχεία που αγνοούν ή και παραλείπουν τα διάφορα δημόσια αρχεία. Επομένως, η προφορική ιστορία προσφέρει μια αμφισβήτηση των κοινών τόπων της ιστορίας και κυρίως του τρόπου, με τον οποίο η τελευταία έχει συνηθίσει να κρίνει τα γεγονότα, διότι οι προφορικές μαρτυρίες μας βοηθούν να αντιληφθούμε αφενός τι διαδραματίστηκε στο παρελθόν και αφετέρου πως το βίωσε ο ίδιος ο πληροφορητής και τι νόημα απέδωσε στο βίωμα του σήμερα. Χάρις σε εκείνη και το πολύτιμο και ταυτόχρονα πρωτοποριακό έργο της έχει παραχθεί ένα ύψιστης σημασίας αντι-αρχείο που αποτελείται από προσωπικές μαρτυρίες ανθρώπων, που τολμούν να αμφισβητήσουν τα ελεγχόμενα από τους εκάστοτε φορείς εξουσίας αφηγήματα και να παρουσιάσουν μια διαφορετική οπτική της αλήθειας και των τελεσθέντων γεγονότων.
Ωστόσο, υπάρχουν κάποιοι περιορισμοί στα αμέτρητα ιστορικά ερωτήματα που μπορεί να απαντήσει. Αρχικά, η υποκειμενικότητα των αφηγήσεων και η πολλαπλά διαμεσολαβημένη μνήμη του/της αφηγητή/τριας θέτουν συγκεκριμένα όρια στην εξαγωγή συμπερασμάτων. Πολλές φορές, οι άνθρωποι ξεχνούν ή τείνουν να επαναφέρουν στη μνήμη τους τα γεγονότα με τρόπο που παρεκκλίνει από το πως πραγματικά βιώθηκαν. Επιπροσθέτως, η προφορική ιστορία δεν δύναται να απαντήσει σε ερωτήσεις που επιδιώκουν να αποσαφηνίσουν ένα πολύ συγκεκριμένο ζητούμενο, π.χ. πόσοι ήταν οι συνολικοί κρατούμενοι στο μεγαλύτερο στρατόπεδο εξόντωσης και συγκέντρωσης (το Άουσβιτς-Μπιρκενάου στη Πολωνία) και πόσοι κατάφεραν να επιβιώσουν μετά την απελευθέρωσή του στις 27 Ιανουαρίου του 1945 από τις Σοβιετικές δυνάμεις.
Είναι αδύνατο ένας επιζών του ολοκαυτώματος να γνωρίζει την απάντηση, αλλά θα θυμάται, οπωσδήποτε, τα απάνθρωπα βασανιστήρια που υπέστη τόσο ο ίδιος όσο και οι συγκρατούμενοί του, και έτσι η προφορική του μαρτυρία θα μπορούσε να βοηθήσει στη διεξαγωγή μιας ιστορικής έρευνας που να πραγματεύεται τα βασανιστήρια των Ναζί που έλαβαν χώρα στα στρατόπεδα συγκέντρωσης και εξόντωσης κατά τη διάρκεια της εφαρμογής του σχεδίου της «τελικής λύσης», δηλαδή της προμελετημένης και σχολαστικά σχεδιασμένης μαζικής δολοφονίας των Εβραίων.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Abrams, Lynn (2016), Θεωρία προφορικής ιστορίας, Αθήνα: Πλέθρον
- Πασσερίνι, Λουίζα (1998), Σπαράγματα του 20ού αιώνα. Η Ιστορία ως βιωμένη εμπειρία, Αθήνα: Νεφέλη
- Thompson, Paul (2002), Φωνές από το παρελθόν. Προφορική ιστορία, Αθήνα: Πλέθρον
