Του Σπύρου Θεοχαράκου,
Στο βιβλίο του «Το τέλος της Ιστορίας και ο τελευταίος άνθρωπος», ο Francis Fukuyama υποστήριξε ότι η κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης και η εξάπλωση της φιλελεύθερης Δημοκρατίας σηματοδότησε το τελικό σημείο της ιδεολογικής εξέλιξης και την απόλυτη μορφή διακυβέρνησης της ανθρωπότητας. Βρισκόμαστε στους τίτλους «τέλους» ενός από τα μεγαλύτερα κεφάλαια διαμάχης της σύγχρονης ιστορίας, αυτού του Ψυχρού Πολέμου. Δεκαετίες στρατιωτικής, οικονομικής, πολιτικής και πολιτισμικής σύγκρουσης ανάμεσα στα δύο στρατόπεδα, γενιές που γαλουχήθηκαν ιδεολογικά και ακραία υπό την εκατέρωθεν προπαγάνδα. Όλα αυτά με σκοπό να φτάσουμε στο μοιραίο σημείο καμπής της ιστορίας. Οι Η.Π.Α. είναι ο αδιαμφισβήτητος νικητής, και ο διπολικός και πολυπολικός κόσμος του παρελθόντος είναι καιρός να μπει στο χρονοντούλαπο της ιστορίας, μια για πάντα. Ή μήπως όχι; Ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή.
Το κληροδότημα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου ήταν ένας κόσμος διπολικός, χωρισμένος στις δύο υπερδυνάμεις της εποχής, τις Η.Π.Α. και τη Σοβιετική Ένωση. Χωρίς χρονοτριβή τα αντιμαχόμενα στρατόπεδα επιδόθηκαν σε έναν αέναο αγώνα δρόμου για την υπεροχή και την επιρροή. Κανένα τρίτο κράτος δεν ήταν αρκετά ισχυρό, ώστε να χαράξει τη δική του πολιτική και να δημιουργήσει έναν αυτόνομο, τρίτο πόλο. Κράτη και αυτοκρατορίες, που κάποτε κυριαρχούσαν στον κόσμο, είχαν συμφιλιωθεί με την ιδέα της «υποταγής» στον εκάστοτε ισχυρό, που υποσχόταν ότι θα κινείται προς την κατεύθυνση της ευημερίας και της ασφάλειας της συμμαχίας. Η ιδεολογία ήταν το παν και τα περιθώρια διαφοροποίησης στενά για τον πληθυσμό των κρατών. Ο κόσμος βίωσε το απόγειο της προπαγάνδας και της ιδεολογικής χειραγώγησης και έφτασε κυριολεκτικά ένα βήμα πριν τον πυρηνικό όλεθρο. Προς διάψευση, όμως, πολλών θεωρητικών της εποχής, αυτός ο αγώνας δρόμου ανέδειξε νικητή, στο όνομα των Η.Π.Α. Ο ηγέτης της Δύσης, λοιπόν, βρισκόταν στην κορυφή των ισχυρών, διαθέτοντας σαφές προβάδισμα από τον ανταγωνισμό.
Στον αντίποδα βρίσκονταν κράτη με δομικά εσωτερικά και οικονομικά προβλήματα. Η Ρωσία, μεγάλη χαμένη της κούρσας, πλέον βρισκόταν αντιμέτωπη με τη μοιραία μετάβαση από τον κρατικό σοσιαλισμό στην ελεύθερη αγορά του καπιταλισμού, ενώ παράλληλα στεκόταν θεατής στον κατακερματισμό των εδαφών που απάρτιζαν το πρώην Ανατολικό Μπλόκ, του οποίου ηγούταν. Η οικονομία της Κίνας είχε ξεκινήσει να μεταμορφώνεται στα πρότυπα της Δύσης, την ίδια ώρα που το κυβερνών Κομμουνιστικό Κόμμα, αρνούμενο να εκδημοκρατιστεί, είχε επιδοθεί σε βίαιη καταστολή με νεκρούς στην πλατεία Τιενανμέν, γεγονός που κλόνισε τη σταθερότητα του ασιατικού κράτους. Το Ηνωμένο Βασίλειο και η Γαλλία, λόγω των καταστροφών του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και της σταδιακής αποαποικιοποίησης, είχαν χάσει την αίγλη τους και είχαν υποπέσει σε περιφερειακές δυνάμεις υπό την προστασία των Η.Π.Α. και του ΝΑΤΟ. Οι Η.Π.Α., πλέον, ως η μοναδική υπερδύναμη του πλανήτη, είχε την ευκαιρία και το προνόμιο να δημιουργήσει ένα κόσμο κρατών στα μέτρα που ήθελε, προωθώντας τις αρχές της δημοκρατίας και της ελεύθερης οικονομίας ως μοχλό σταθερότητας, πάντα, όμως, με γνώμονα το εθνικό της συμφέρον.
Ωστόσο, τριάντα χρόνια μετά το σημείο καμπής, γινόμαστε μάρτυρες μιας αναδυόμενης νέας τάξης πραγμάτων για τη διεθνή σκακιέρα. Η μελέτη της θεωρίας και των γεγονότων ίσως ρίξει λίγο φως πάνω στα αίτια της αποτυχίας των Η.Π.Α. να διαιωνίσουν το μονοπώλιο εξουσίας τους πάνω στο παγκόσμιο «γίγνεσθαι». Η σύγχρονη δομή ισχύος των κρατών διακρίνει, όχι απόλυτα, τα κράτη σε κατηγορίες. Στην κορυφή του βάθρου βρίσκονται οι υπερδυνάμεις, κράτη, δηλαδή, τα οποία διαθέτουν μεταξύ άλλων επαρκή στρατιωτική και οικονομική ισχύ, ώστε να αναγνωρίζονται ευρέως ως «ρυθμιστές» του διεθνούς status quo. Κλασικά παραδείγματα κατά τα χρόνια του Ψυχρού Πολέμου αποτελούν οι Η.Π.Α. και η Σοβιετική Ένωση. Φαντάζει αναμενόμενο, ότι μια υπερδύναμη έχει κάθε συμφέρον να παραμείνει ισχυρή, πόσο μάλλον να εκμηδενίσει τον ανταγωνισμό των άλλων κρατών. Είναι σημαντικό να αναγνωρίσουμε ότι η μετάβαση ενός κράτους σε «στάτους υπερδύναμης» είναι μια σταδιακή διαδικασία. Το γεωπολιτικό τοπίο είναι δυναμικό και η σχετική ισχύς των εθνών μπορεί να μετατοπιστεί με την πάροδο του χρόνου, επηρεαζόμενη από έναν ευρύ συνδυασμό παραγόντων. Κρίσιμοι εξ αυτών θεωρούνται η οικονομική ανάπτυξη, η δημογραφική εξέλιξη, η τεχνολογική πρόοδος, η εκμετάλλευση φυσικών πόρων, η στρατιωτική ισχύς, οι στρατηγικές συμμαχίες και συμφωνίες με άλλα κράτη, η επιρροή του soft power του κράτους διεθνώς και πολλοί άλλοι. Ο συνδυασμός αυτών με μια αποφασιστική κυβέρνηση με συστηματική προσήλωση προς το εθνικό συμφέρον του κράτους, είναι το κλειδί για τη σταδιακή ανάδυση του.
Στη σύγχρονη εποχή, κράτη που βρίσκονταν στην αφάνεια βρίσκονται πλέον σε θέση ισχύος, ώστε να αμφισβητούν ευθέως την υπεροχή των Η.Π.Α. Το παράδειγμα της Κίνας, μιας χώρας με κομμουνιστικό καθεστώς και οικονομία στο πρότυπο της Δύσης, αποτελεί ίσως το πιο χαρακτηριστικό προς μελέτη. Η Κίνα εκμεταλλευόμενη μια σειρά παραγόντων, κυρίως, όμως, βασιζόμενη στην οικονομική της ανάπτυξη και στις εξαγωγές, σε συνάρτηση με τον απέραντο πληθυσμό της, έχει δημιουργήσει ένα κόσμο σε μεγάλο βαθμό εξαρτώμενο από αυτή. Η στρατιωτική της δύναμη συνεχώς αυξάνεται, ενώ οι στρατηγικοί της εταίροι, κυρίως καθεστώτα αντίθετα προς τα «δυτικά πρότυπα», ενισχύουν τη δυναμική των αναθεωρητικών αυτών συμμαχιών. Με σαφή ηγετικό ρόλο στην πολιτικοοικονομική οργάνωση BRICS, αποτελούμενη από ανερχόμενες οικονομίες και πετρελαιοπαραγωγικές χώρες, η Κίνα και οι στρατηγικοί της εταίροι σκοπεύουν να «βάλουν τέλος» στην οικονομική υπεροχή του αμερικανικού δολαρίου, το οποίο θα δοκιμαστεί έντονα το προσεχές διάστημα. Η Δύση φέρεται να βρίσκεται αντιμέτωπη με πολλαπλές νέες προκλήσεις, ενώ τα άλλοτε ισχυρά ευρωπαϊκά κράτη βιώνουν τη μια κρίση μετά την άλλη.
Η συζήτηση τα τελευταία χρόνια είναι έντονη γύρω από το θέμα της σταδιακής επιστροφής στη διπολικότητα, ενώ δεν είναι απίθανο να γίνουμε μάρτυρες και πολλαπλών κρατών ή συμμαχιών που διεκδικούν το μερίδιο επιρροής και εξουσίας τους. Το μόνο βέβαιο είναι ότι κανείς δεν μπορεί να προβλέψει το «τέλος της ιστορίας». Η μονοπολικότητα των Η.Π.Α., για την οποία χύθηκε τόσο αίμα, ανήκει στο παρελθόν.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Φουκουγιάμα Φράνσις, Το τέλος της ιστορίας και ο τελευταίος άνθρωπος, Λιβάνης, 1992
- Making the Unipolar Moment: U.S. Foreign Policy and the Rise of the Post-Cold War Order, Hal Brands: 2016
- America’s Unipolar Moment Is Over: What Comes Next Is Unclear, CIGI, διαθέσιμο εδώ
- The Impact of the “Unipolar Moment” on US Foreign Policies in the Mid-East, E- International Relations, διαθέσιμο εδώ
