Του Κωνσταντίνου Κατσούλα,
Η λήξη της Αιγυπτιακής επικυριαρχίας επί της Συρίας έληξε ενώ ήταν Βασιλιάς των Χιττιτών ο Τουδαλίγια. Ο Τουδαλίγια εκστράτευσε ενάντια στο βασίλειο των Αρζάβα στα δυτικά, το οποίο και κατέκτησε ολοκληρωτικά, και ενάντια στους δορυφόρους του βασιλείου αυτού, τη Χαπάλλα και τη γη του ποταμού Σέχα, επίσης στη Δυτική Μικρά Ασία. Η επόμενη εκστρατεία του Τουδαλίγια κατευθύνθηκε ενάντια στα πολυάριθμα κρατίδια της δυτικής Μικράς Ασίας, κατακτώντας πληθώρα πόλεων, μεταξύ των οποίων πιθανόν η Τροία (αναφέρονται τα ονόματα Ταρουίσα και Βιλουσίβα, τα οποία μάλλον αντιστοιχούν στις πόλεις αυτές). Επίσης, κατελήφθη το βασίλειο της Ασσούβα, το οποίο βρισκόταν περίπου στην περιοχή των Σάρδεων, με αποτέλεσμα το δυτικό σύνορο των Χιττιτών να γίνει πλέον το Αιγαίο Πέλαγος.
Ωστόσο, όσο ο Τουδαλίγια εκστράτευε στα δυτικά, οι Κάσκα επέδραμαν ενάντια στη βάση των Χιττιτών, αναγκάζοντάς τον να επιστρέψει στη Χαττούσα και να τους αναχαιτίσει τελικά, μετά από σκληρή μάχη. Μετά από έναν χρόνο, οι Χιττίτες εκστράτευσαν στα ανατολικά του Ευφράτη για να καταστείλουν μια εξέγερση που υποκινούταν από τους Χουρίτες. Ακόμα, την εποχή εκείνη οι Χιττίτες έλεγχαν την Κύπρο (χωρίς να είναι σαφές πότε την κατέκτησαν), η οποία, όμως, υφίστατο συνέχεια επιθέσεις από πειρατές. Στα ανατολικά, ο Τουδαλίγια κατέκτησε το Αλέππο, και κυρίευσε εντελώς το βασίλειο των Μιτάννι, ενώ ιδιαίτερης αναφοράς αξίζει η συμφωνία μέσω της οποίας κατέστησε την Ούδα υποτελή, πόλη η οποία έλεγχε τα θαλάσσια περάσματα προς την Αίγυπτο και την Κύπρο (περίπου στην τοποθεσία της μετέπειτα Σελεύκειας Ισαυρίας).
Η αυξανόμενη δύναμη των Χιττιτών ανησύχησε τόσο τους Αιγυπτίους όσο και τους Μιτάννι, γεγονός το οποίο οδήγησε τις δυο αυτές δυνάμεις να συνασπιστούν ενάντια στην απειλή του χιττιτικού κράτους. Η συμμαχία επισφραγίστηκε με τον γάμο της κόρης του Βασιλιά των Μιτάννι Αρταράμα, με τον νεαρό Φαραώ Τούθμωσι Δ΄. Ο Βασιλιάς των Χιττιτών εκείνη την εποχή, Χατουσίλι Β΄, είχε να αντιμετωπίσει τη συμμαχία αυτή, η οποία έκανε τους κυβερνήτες του Αλέππο και της Κιλικίας να προδώσουν τους Χιττίτες, στρεφόμενοι πλέον προς τους Μιτάννι. Τα προβλήματα που είχαν οι Χιττίτες να αντιμετωπίσουν πολλαπλασιάστηκαν, καθώς σύντομα στα δυτικά η Αρζάβα ανέκτησε τα εδάφη της και προχώρησε κατακτώντας σημαντικά εδάφη, φτάνοντας ως την Ούδα, ενώ οι Ισούβα εισέβαλαν και προσάρτησαν τα εδάφη της Κομμαγηνής (σήμερα νοτιοανατολική Τουρκία). Το ρητό «δρυός πεσούσης πας ανήρ ξυλεύεται» επαληθεύτηκε στην περίπτωση της κρίσης αυτής των Χιττιτών, καθώς ένα άγνωστο ως τότε βαρβαρικό φύλο, οι Άζζι – Χαϋάσα (αρχαίοι Αρμένιοι), κατέλαβε τις κτήσεις στην κοιλάδα του Άνω Ευφράτη, ενώ οι Κάσκα κατέλαβαν την πρωτεύουσα Χαττούσα.
Το πιθανότερο είναι πως μετά από τέτοιες συντριπτικές ήττες το κράτος των Χιττιτών θα είχε εξαλειφθεί, αν εκείνοι δεν έβρισκαν έναν ικανό στρατηλάτη όπως ήταν ο Σουπιλουλιούμα. Ο νεαρός αυτός, όσο ο πατέρας του ήταν Βασιλιάς των Χιττιτών, πολέμησε στα βορειοανατολικά ενάντια στους Αρμένιους, εναντίον των οποίων και πέτυχε σημαντική νίκη στην Καμάχα, με αποτέλεσμα ο Αρμένιος Βασιλιάς να γίνει υποτελής των Χιττιτών. Ο ίδιος πέτυχε και άλλες σημαντικές νίκες στα δυτικά ενάντια στους Αρζάβα πριν γίνει Βασιλιάς, προετοιμάζοντας το έδαφος για την αντεπίθεση του λαού του.
Ο Σουπιλουλιούμα ανέλαβε το θρόνο περίπου το 1380 π.Χ. και αναλώθηκε αρχικά στην αναδιοργάνωση του – συρρικνωμένου – κράτους του. Έστειλε ένα αναγνωριστικό στράτευμα στη Συρία, όπου και το νίκησε ο Βασιλιάς των Μιτάννι, Τουσράτα, σχετικά εύκολα. Κατανοώντας πως η επίθεση στους Μιτάννι ήταν ακόμα δύσκολη, ο Χιττίτης Βασιλιάς ανέκτησε την κυριαρχία επί των Ισούβα, ενώ ήρθε σε συνθήκη με τον Βασιλιά της Κιλικίας, αλλά και τον Βασιλιά των Χουριτών Αρταράμα, ώστε να ενισχύσει τη θέση του. Παράλληλα προσπάθησε να βελτιώσει τις σχέσεις με τους Αιγυπτίους, των οποίων την παρέμβαση φοβόταν στον επερχόμενο πόλεμο.
Η εισβολή των Χιττιτών στη Συρία δεν άργησε, εισβολή στην οποία ο Σουπιλουλιούμα κατατρόπωσε τους Μιτάννι, και κατέλαβε όλη την περιοχή μέχρι τον Λίβανο στα νότια, και μέχρι τον Ευφράτη ποταμό στα ανατολικά. Ακόμη ο Τουσράτα ήταν δυνατός, συνεπώς οι Χιττίτες στάθηκαν προσεκτικοί και φρόντισαν να αφήσουν κάποιες ελευθερίες στις πόλεις της Συρίας, για να μην τις στρέψουν εναντίον τους. Καθώς οι Μιτάννι είχαν ισχυρά ερείσματα ακόμα στις πόλεις αυτές, στις περιοχές νότια από το Αλέππο οι φίλα προσκείμενοι σε αυτούς εξεγέρθηκαν, προσκαλώντας τον στρατό του Τουσράτα να καταλάβει την περιοχή, όμως γρήγορα ο Χιττίτης Βασιλιάς κινήθηκε εναντίον τους και κατέπνιξε την εξέγερση. Για να εξασφαλίσει έναν αναγκαίο σύμμαχο στον νέο επερχόμενο πόλεμο κατά των Μιτάννι, ο Σουπιλουλιούμα παντρεύτηκε την Πριγκίπισσα της Βαβυλώνας, ώστε να εξασφαλίσει την εύνοια των Βαβυλωνίων.
Ο δεύτερος πόλεμος της Συρίας ξεκίνησε στο βορειοδυτικό σύνορο των Μιτάννι, από το οποίο ξεκίνησαν την εισβολή τους οι Χιττίτες. Ο Σουπιλουλιούμα έφτασε με τον στρατό του μέχρι την πρωτεύουσα των Μιτάννι, την οποία, όμως, ο Τουσράτα είχε εγκαταλείψει, και αφού την κατέλαβαν επέστρεψαν στη Συρία, καταλαμβάνοντας όσες πόλεις ήταν υποτελείς ή σύμμαχοι των Μιτάννι. Ο Τουσράτα δολοφονήθηκε και το βασίλειο των Μιτάννι έχασε το μεγαλύτερο μέρος της δύναμής του, προς όφελος των Ασσυρίων και του λαού του Άλσε. Ο Χιττίτης Βασιλιάς μετά τη νίκη του σύναψε συμμαχία με τους Αμορίτες, κυρίαρχους στα νότια της Συρίας και εχθρούς των Αιγυπτίων, ενώ για να προλάβει εξεγέρσεις στα κατακτηθέντα εδάφη εξόρισε τις αριστοκρατικές οικογένειες της Συρίας στην Ανατολία, ώστε να μη μπορούν να οργανώσουν νέα εξέγερση. Η προσπάθεια αντεπίθεσης των Μιτάννι, οι οποίοι συνεργάστηκαν και με τους Αιγυπτίους, αποκρούστηκε αποτελεσματικά, καθώς οι Χιττίτες, με πιστούς συνεργάτες τους Αμορίτες είχαν επιβάλλει πλέον τη δική τους τάξη πραγμάτων στην περιοχή, και ήταν πλέον η κυρίαρχη δύναμη της Μεσοποταμίας.
Στο τέλος της βασιλείας του Σουπιλουλιούμα, στα δυτικά προέκυψε ένας νέος κίνδυνος, καθώς οι Αρζάβα σε συνεργασία με τους Αχιγιάβα (Αχαιούς) εξεγέρθηκαν. Ο θάνατος του σπουδαίου Βασιλιά πολλαπλασίασε τα προβλήματα, καθώς οι περισσότερες από τις επαρχίες εξεγέρθηκαν, με αποτέλεσμα ο διάδοχός του, Αρνουβάντα, να βρεθεί κατευθείαν σε μειονεκτική θέση. Ο Αρνουβάντα πέθανε γρήγορα, με αποτέλεσμα να αναλάβει Βασιλιάς ο νεότερος αδερφός του, Μουρσίλι, ο οποίος αφιέρωσε τα πρώτα δύο χρόνια της εξουσίας του στην κατάπνιξη της εξέγερσης των Κάσκα. Τα επόμενα δυο έτη κινήθηκε ενάντια στους Αρζάβα και κυρίευσε πλήρως τις εξεγερθείσες πόλεις τους, ενώ το έβδομο έτος της βασιλείας του κινήθηκε στα βορειοανατολικά του βασιλείου του ενάντια στους Αρμένιους. Το ένατο έτος σημαδεύτηκε από την εισβολή των Αιγυπτίων, οι οποίοι είχαν ανακτήσει τη δύναμή τους, στη Συρία και την εξέγερση των ιθαγενών, ενώ, στη συνέχεια, πέρασε τη βασιλεία του προσπαθώντας να αναχαιτίσει επιδρομές και εξεγέρσεις των εχθρών του κυρίως στα βόρεια, ενώ η βασιλεία του τελείωσε περίπου το 1320 π.Χ., μετά από εικοσιπέντε συνολικά έτη εξουσίας.
Είκοσι περίπου χρόνια μετά, ο Χιττίτης Βασιλιάς Μουβατάλι, έχοντας πληροφορηθεί για την κινητοποίηση του στρατού του Φαραώ Ραμσή προς τη Συρία, συγκέντρωσε το στράτευμά του στο Καντές του Ορόντη ποταμού. Στη μάχη αυτή, η οποία είναι από τις πρώτες πλήρως καταγεγραμμένες μάχες της Ιστορίας, οι Χιττίτες κέρδισαν κατά κράτος και κατεδίωξαν τους Αιγυπτίους ως τη Δαμασκό. Τα επόμενα χρόνια σημαδεύτηκαν από βασιλικές έριδες μεταξύ των Χιττιτών και την άνοδο της δύναμης των Ασσυρίων, οι οποίοι εκμεταλλεύτηκαν τη φθορά που προκάλεσε ο πόλεμος μεταξύ Αιγυπτίων και Χιττιτών. Ο διάδοχος του Μουταβάλι, Χατουσίλι Γ΄, εδραίωσε την ειρήνη μεταξύ των δυο Αυτοκρατοριών, δίνοντας στο Ραμσή μια Πριγκίπισσα από την οικογένειά του, ενώ ήταν αυτός από τα γραπτά του οποίου μαθαίνουμε σε μεγάλο βαθμό την ιστορία των Χιττιτών της περιόδου αυτής. Εκείνη την περίοδο το ενδιαφέρον των Χιττιτών στράφηκε στη θάλασσα, όπως μας δείχνει η, πρόσκαιρη έστω, κατάληψη της Κύπρου. Από άλλες πηγές μαθαίνουμε πως λίγο μετά το 1250 π.Χ. οι θαλασσοκράτορες Αχαιοί συνασπίστηκαν με τους Αρζάβα, δημιουργώντας μια μεγάλη συμμαχία ενάντια στους Χιττίτες. Τα επόμενα χρόνια οι Χιττίτες δέχθηκαν επιθέσεις και από ανατολικά που οι Ασσύριοι προσπάθησαν να επεκτείνουν την εξουσία τους.
Η τελική κατάρρευση του κράτους των Χιττιτών, η οποία συνέβη περίπου το 1200 π.Χ., συνοδεύτηκε από μια απόλυτη διάλυση του πολιτισμού τους. Όταν πια δημιουργήθηκε ξανά πολιτισμός στην κεντρική Ανατολία, ήταν ένας εντελώς διαφορετικός πολιτισμός. Από τις αιγυπτιακές πηγές της εποχής μαθαίνουμε πως οι «λαοί της θάλασσας» επέδραμαν σε όλη την ανατολική Μεσόγειο, χωρίς να είναι σαφές αν οι Αχαιοί ήταν ένας από τους λαούς αυτούς. Το σίγουρο είναι πως όλα τα Χιττιτικά μνημεία που διασώζονται ως σήμερα φέρουν πάνω τους τα σημάδια της καταστροφής και της λεηλασίας, η οποία συντελέστηκε εκείνη την εποχή.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Συλλογικό (1971): The Cambridge Ancient History Volume 1, Part 2: Early History of the Middle East, Εκδόσεις Cambridge University Press
- Will Durant(1935): Story of Civilization: I – Our Oriental Heritage, Νέα Υόρκη: Εκδόσεις Simon & Chuster.
