Της Γεωργίας Παγιαβλά,
Ο Rousseau υποστηρίζει, το 1754, στο έργο του Πραγματεία περί της καταγωγής και των θεμελίων της ανισότητας ανάμεσα στους ανθρώπους, ότι οι κοινωνικές ανισότητες, ιδιαίτερα οι οικονομικές, δεν είναι φυσικές, αλλά, μάλλον, ένα προϊόν των ανθρώπινων συνηθειών και των κοινωνικών δομών (Rousseau, 2010: 251). Επισημαίνει ότι η γεωργία, η οποία απαιτεί συνεργατική εργασία, αποτελεί την κινητήριο δύναμη για την εμφάνιση ιεραρχιών. Με άλλα λόγια, σύμφωνα με τον Ρουσσώ, η «Αγροτική Επανάσταση» άνοιξε τον δρόμο για οικονομική εκμετάλλευση, επιτρέποντας σε μερικούς να επωφεληθούν δυσανάλογα από την εργασία των άλλων. Ο Rousseau εξηγεί πως η κοινωνική ανισότητα επιμένει με την πάροδο του χρόνου, αποδίδοντάς την στην εξάπλωση των θεωριών του κοινωνικού συμβολαίου, όπου τα άτομα υποτάσσονται πρόθυμα στην κυρίαρχη εξουσία για το κοινό καλό (Kurnick, 2015). Ο Rousseau πίστευε ότι η πρόοδος και ο πολιτισμός δεν είχαν βελτιώσει την ηθική των ανθρώπων, ούτε τους είχαν κάνει πιο ευτυχισμένους. Αντίθετα, ο πολιτισμός είχε βάλει τις αλυσίδες του και αποτελούσε απειλή για όλα όσα μας κάνουν πραγματικά ανθρώπους.
Σύμφωνα με τα παραπάνω, οι πρώτες ανθρώπινες κοινωνίες ήταν σταθερά ισότιμες και, με την πάροδο του χρόνου, έγιναν όλο και πιο άνισες. Αν σήμερα είμαστε πολύπλοκοι και άνισοι, πρέπει να έχουμε προχωρήσει σε αυτό το στάδιο από μια κατάσταση απλότητας και ισότητας. Άρα, η ανισότητα είναι το αναπόφευκτο αποτέλεσμα της ζωής σε οποιαδήποτε μεγάλη, πολύπλοκη, αστική, τεχνολογικά προηγμένη κοινωνία. Σύμφωνα με αυτήν τη λογική, όσο πιο πίσω στον χρόνο κοιτάμε, τόσο πιο ίσες πρέπει να ήταν οι ανθρώπινες κοινωνίες. Η θεωρία του Rousseau επικρατεί μέχρι και σήμερα, με πολλούς συγγραφείς να διατυπώνουν ρητά ότι η γεωργία ήταν ίσως το χειρότερο σφάλμα της ανθρωπότητας, αφού οδήγησε τα ανθρώπινα όντα από την εξισωτική και απλοϊκή κατάσταση που ζούσαν σε ομάδες των δέκα ή είκοσι ατόμων, στην ανισότητα και όλων σχεδόν των κακών της ανθρώπινης ζωής (πατριαρχία, τακτικών στρατών, μαζικών εκτελέσεων, γραφειοκρατίας κ.τ.λ).
Από τη στιγμή, δηλαδή, που καθίσταται εφικτή η ύπαρξη υλικού πλεονάσματος από τη γεωργοκτηνοτροφία, καθίσταται εφικτή η ύπαρξη υλικής βάσης για να κυριαρχήσει κάποιος επί των άλλων. Με άλλα λόγια, οι σύγχρονες εικασίες για την προέλευση της ανισότητας εστιάζει στις οικονομικές αλλαγές και ειδικά στον κόσμο της εργασίας (Graeber & Wengrow, 2023:178). Για αυτό, η επικρατούσα άποψη σήμερα είναι ότι ο μόνος τρόπος για να διατηρηθεί μια πραγματικά εξισωτική κοινωνία είναι να εξαλειφθεί η πιθανότητα συσσώρευσης οποιουδήποτε είδους πλεονάσματος. Αυτό δεν φαντάζει με κάτι ελπιδοφόρο, καθώς δείχνει ότι η ισότητα είναι, ουσιαστικά, ανέφικτη για όλους, εκτός από τους απλούστερους τροφηλάτες (Graeber & Wengrow, 2023:173).
Ο Harari, το 2015, στο έργο του Sapiens: Μια σύντομη ιστορία του ανθρώπου (2011 πρώτη έκδοση στα Εβραϊκά), επικεντρώνεται στον homo sapiens και σε μια περίοδο 300.000 ετών, που το νέο αυτό είδος κυριάρχησε στο περιβάλλον του και οργανώθηκε σε κοινωνίες, απέκτησε λόγο και φαντασία, θρησκεία και θεούς, έθνη, χρήματα… Αν και υποστηρίζει ότι οι γνώσεις που έχουμε για την πρώιμη ανθρώπινη ιστορία είναι εξαιρετικά περιορισμένες και ότι οι κοινωνικές διευθετήσεις μάλλον διέφεραν πολύ από το ένα μέρος στο άλλο, φαίνεται ότι ακολουθεί και αυτός τη λογική του Rousseau, αφού θεωρεί ότι όλοι ζούσαν σε ομάδες που είχαν, κατά βάση, χαρακτήρα πιθήκων και μόνο μετά την εμφάνιση της γεωργοκτηνοτροφίας άλλαξε αυτό (Graeber & Wengrow, 2023: 128). Οι Graeber και Wengrow, το 2023, (2021 πρώτη έκδοση στα Αγγλικά) έρχονται να ταράξουν αυτά τα νερά με το βιβλίο τους Η Αυγή των Πάντων, τονίζοντας ότι οι επιστήμονες γράφουν ακόμη λες και όλοι εκείνοι που ζούσαν σε προηγούμενα στάδια οικονομικής ανάπτυξης, και ειδικά εκείνοι που κατατάσσονται ως εξισωτικοί, μπορούν να αντιμετωπιστούν σαν να ήταν κυριολεκτικά όλοι ίδιοι, ζώντας με βάση έναν συλλογικό, ομοιόμορφο τρόπο σκέψης, με όποιες διαφορές εμφανίζονται να παρομοιάζονται με αυτό που συμβαίνει στις ομάδες των μεγάλων πιθήκων (Graeber & Wengrow, 2023:131).
Με άλλα λόγια, ο Harari, όπως και τόσοι άλλοι, επιλέγει να συγκρίνει τους πρώιμους ανθρώπους με τους πιθήκους, αφαιρώντας κάθε συνειδησιακή πολιτική δράση σε κάθε πρώιμο άνθρωπο που έζησε πριν από 10.000 χρόνια. Οι Graeber και Wengrow έρχονται με ένα πλήθος σύγχρονων αρχαιολογικών και εθνογραφικών ερευνών να ανατρέψουν αυτήν τη παγιωμένη άποψη, για να αναδείξουν ότι τα ανθρώπινα όντα τα τελευταία περίπου 40.000 χρόνια πηγαινοέρχονται μεταξύ διαφορετικών μορφών κοινωνικής οργάνωσης. Αυτό καθιστά τους πρώιμους πρόγονους μας όχι μόνο ίσους με εμάς, όσον αφορά τη γνωστική λειτουργία, αλλά και διανοητικά όμοιούς μας. Μας υπενθυμίζουν τον (παραμελημένο) Levi-Strauss, ο οποίος κινήθηκε σε αντίθετη κατεύθυνση από τους υπόλοιπους της επιστήμης του, διαφωνώντας με τη θεωρία σταδίων της κοινωνικής εξέλιξης των ανθρώπων (κληρονομιά του Rousseau) και υποστήριζε ότι τα ανθρώπινα όντα πειραματίζονται αυτοσυνείδητα ήδη από την Παλαιολιθική εποχή.
Για παράδειγμα, οι συγγραφείς αναφέρονται στους κατασκευαστές του Στόουνχεντζ, που φαίνεται ότι δεν ήταν τροφοσυλλέκτες ή βοσκοί, αλλά κάτι ενδιάμεσο. Αν και είχαν υπάρξει αγρότες, φαίνεται ότι εγκατέλειψαν από το 3300 π.Χ. περίπου και μετά την καλλιέργεια δημητριακών και είχαν επιστρέψει στη συλλογή φουντουκιών, ενώ συνέχιζαν να διατηρούν εξημερωμένους χοίρους. Άρα, η εγκατάλειψη της γεωργίας δεν μπορεί να ήταν οτιδήποτε άλλο εκτός από αυτοσυνείδητη απόφαση (Graeber & Wengrow, 2023:143).
Στο Poverty Point της Λουιζιάνας έχουν βρεθεί τεράστια χωματουργικά έργα που έκαναν ιθαγενείς Αμερικάνοι γύρω στο 1600 π.Χ. Οι άνθρωποι του Poverty Point δεν ήταν αγρότες, γεγονός που δεν τους εμπόδισε να δημιουργήσουν κάτι που σε εμάς μοιάζει με μικρές πόλεις που φιλοξενούσαν πλούσια και επιδραστική πνευματική ζωή (Graeber & Wengrow, 2023:191).
Το βικτωριανό επιχείρημα ότι ο «πρωτόγονος» άνθρωπος μοχθούσε από το χάραμα ως το σούρουπο για να κερδίζει τα προς το ζην και ότι το φρικτό καθεστώς της εργασίας του 1880 ήταν μια βελτίωση σε σχέση με το παρελθόν κλονίζεται από τους τους ανθρώπους του Στόουνεχεντζ, αφού όχι μόνο δούλευαν κατά μέσο όρο λιγότερο, αλλά φαίνεται ότι αυτοσυνείδητα απέρριψαν τη Νεολιθική Επανάσταση, για να διατηρήσουν τον ελεύθερο χρόνο τους. Πολλοί κυνηγοί-τροφοσυλλέκτες, ακόμα και μικροκαλλιεργητές, φαίνεται ότι περνούσαν μόνο δύο με τέσσερις ώρες την ημέρα κάνοντας αυτό που θα μπορούσε να θεωρηθεί «δουλειά», λόγω των εύκολα ικανοποιήσιμων αναγκών τους, σε αντίθεση με τον «σύγχρονο» άνθρωπο που η τεχνολογική εξέλιξη όχι μόνο δεν απελευθέρωσε τους ανθρώπους από τις υλικές ανάγκες, αλλά αύξησε (προκλητικά) τον σύνολο των ωρών που δουλεύουν (Graeber & Wengrow, 2023:181).
Επίσης, το Poverty Point δεν φαίνεται να είναι γνωστό σε ολόκληρο τον κόσμο, αφού έχει ενταχθεί από τους αρχαιολόγους στην Αρχαϊκή Περίοδο, που τη χαρακτηρίζουν ως μια περίοδο πριν συμβεί κάτι το ιδιαίτερα σημαντικό. Κάθε ένδειξη που αντικρούει αυτόν τον χαρακτηρισμό προφανώς και φέρνει σε αμηχανία τους «απόγονους» του Rousseau και στην καλύτερη την αντιμετωπίζουν ως εξαίρεση. Όμως, όλο και περισσότερες ενδείξεις έχουμε ότι ο κόσμος μας, πριν την αυγή της γεωργίας, δεν ήταν ένας κόσμος περιπλανώμενων ομάδων κυνηγών-τροφοσυλλεκτών.
Αυτή η νέα γνώση που έρχεται από κάθε γωνιά του πλανήτη και στηρίζεται μεθοδολογικά στην «αυτόχθων κριτική» –δηλαδή στις συνεισφορές της κοινωνιολογικής σκέψης που προέρχονται εκτός του ευρωπαϊκού κανόνα, ειδικά από τους αυτόχθονες λαούς–, προτρέπεται από τους συγγραφείς να προσανατολιστεί για να τεθεί ένα διαφορετικό ερώτημα από το «Ποια είναι η προέλευση της ανισότητας;» που φτωχαίνει την αίσθηση των δυνατοτήτων μας, στο «Πώς κολλήσαμε στην ανισότητα;». Όπως επισημαίνουν οι Graeber και Wengrow στο οπισθόφυλλο του βιβλίου Η Αυγή των Πάντων, μια τέτοια αλλαγή στην αντίληψή μας προσφέρει έναν τρόπο να φανταστούμε νέες μορφές ελευθερίας, νέους τρόπους οργάνωσης της κοινωνίας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Graeber, D. και Wengrow, D., Η αυγή των πάντων, Μετάφραση: Χριστόδουλος Λιθαρής, Εκδόσεις Διόπτρα, 2023
- Harari, N.Y., Sapiens: Μια σύντομη ιστορία του ανθρώπου, Μετάφραση: Λαλιώτης Μιχάλης, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 2015
- Kurnick, S. (2015). The Origins of Extreme Economic Inequality: An Archaeologist’s Take on a Contemporary Controversy. Archaeologies, 11, 400-416
- Harari’s Sapiens hits one million mark, thebookseller.com, διαθέσιμο εδώ
- Rousseau, J.-J. (2010), A Discourse on Inequality. In Foundations of Anthropological Theory: From Classical Antiquity to Early Modern Europepp. 251–259, edited by R Launay, Wiley-BlackwellMalden
