Της Σοφίας Σουπιάδου,
Ο Ιανουάριος είναι το σημείο εκκίνησης κάθε νέου έτους, σύμφωνα και με το Γρηγοριανό ημερολόγιο. Ο «Γενάρης» –όπως συνηθίζουμε να τον αποκαλούμε στη χώρα μας– πήρε το όνομά του από τον θεό Ιανό των Ρωμαίων. Ο Ιανός θεωρούνταν ο θεός κάθε αρχής, κάθε ξεκινήματος και ήταν δίμορφος.
Η ελληνική παράδοση έχει δώσει πολλά ονόματα στον χειμωνιάτικο αυτό μήνα. Για παράδειγμα, η ονομασία «Γενάρης» ή «Γενολοήτης» προέκυψε από το γεγονός ότι τότε γεννούν τα γιδοπρόβατα, ενώ το παρανόμι «Μεσοχείμωνας» δηλώνει πως είναι ο μεσαίος από τους μήνες του χειμώνα. Το ίδιο νόημα με τον «Μεσοχείμωνα» συναντάμε και στην παροιμία «ως τα’ Αϊ-Γιαννιού, τρυγόνα, είναι η φούρια του χειμώνα». Ο Ιανουάριος ξεχωρίζει, επίσης, για το λαμπρό του φεγγάρι: «Του Γενάρη το φεγγάρι παρά ώρα μέρα μοιάζει» ή «Του Γενάρη το φεγγάρι μοιάζει σα μαργαριτάρι». Τον λέμε και «Γατόμηνα», καθώς, είναι ο μήνας του ζευγαρώματος για γάτες. Οι ονομασίες «Μεγάλος μήνας» ή «Τρανός μήνας» ή «Μεγαλομηνάς» δόθηκαν στον Ιανουάριο, καθώς είναι ο πρώτος μήνας του έτους. Ακόμα, οι αλκυονίδες ημέρες τού έχουν προσδώσει και το χαρακτηρισμό «Γελαστός», αλλά πολλοί τον αποκαλούν και «κλαδευτή»: «Γενάρη μήνα κλάδευε, φεγγάρι μη γυρεύεις». Επιπλέον, τον απαντάμε και ως «Κρυαρίτη» λόγω των χαμηλών του θερμοκρασιών. Τέλος, ο Ιανουάριος ονομάζεται και «Καλαντάρης» από τα κάλαντα της Πρωτοχρονιάς.
Αξίζει να αναφερθούμε και στο πλούσιο εορτολόγιο του Ιανουαρίου. Ο μήνας ξεκινάει με τη γιορτή του Αγίου Βασιλείου, και την Περιτομή του Χριστού, και κλείνει με τη γιορτή των Τριών Ιεραρχών. Ενδιάμεσα γιορτάζουμε τα Θεοφάνια ή αλλιώς τα Φώτα (06/01), τον Αϊ-Γιάννη (07/01), τον Άγιο Γρηγόριο τον Θεολόγο (25/01), καθώς και τις εορτές των δύο μεγάλων αγίων του πρώιμου αιγυπτιακού Χριστιανισμού: του Μεγάλου Αντωνίου (17/01) και του Αθανασίου (18/01).
Ο Γενάρης εμφανίζεται πολλές φορές στην ελληνική ποίηση και τραγουδοποιία, είτε ως πρωταγωνιστής είτε ως μέρος του παρασκηνίου. Αρκετοί δημιουργοί έχουν εμπνευστεί από τις κρύες μέρες του συγκεκριμένου μήνα, από το μαργαριταρένιο του φεγγάρι ή από το γεγονός ότι σηματοδοτεί το νέο έτος, την καινούρια αρχή.
Για παράδειγμα, ο Γεώργιος Δροσίνης στο ποίημά του Του Γενάρη Ηλιοβασίλεμα περιγράφει με γλαφυρό τρόπο το ξεχωριστό ηλιοβασίλεμα του Ιανουαρίου.
«Tου Γενάρη ηλιοβασίλεμα
γαλανό, καθάριο λάμπει,
στολισμένο με τα χρώματα
μιας μαγιάτικης αυγής.
Πρώιμη άνοιξη γιορτάζουνε
ο άλλος κόσμος άλλοι κάμποι:
T’ ουρανού τα ρόδα ανθίσανε
πριν ανθίσουνε της γης.»
Από την άλλη, η Ρένα Καρθαίου στον Ιανουάριό της γράφει για το κρύο του «Μεσοχείμωνα» με ένα πιο παιδικό και παιχνιδιάρικο τρόπο.
«Του Γενάρη προσταγή:
Χιόνι σκέπασε τη γη!
Σκέπασε βουνά και δάση
η άνοιξη να μην περάσει.
Κρύο θέλει κι άλλο κρύο,
κρύσταλλο όλο το τοπίο.
Να παγώσουνε τα πλοία!
Η δική μου βασιλεία,
ένα μήνα θα κρατήσει
και κλαρί να μην ανθίσει.
Του Γενάρη προσταγή:
Μπάλα κάτασπρη όλη η γη».
Ο μεγάλος μας ποιητής Κωνσταντίνος Π. Καβάφης, στο Γενάρης του 1904, εμπνέεται κι αυτός από τον ψυχρό μήνα και μας παραδίδει ένα πιο μελαγχολικό και εξομολογητικό ποίημα.
«Α οι νύχτες του Γενάρη αυτουνού,
που κάθομαι και ξαναπλάττω με τον νου
εκείνες τες στιγμές και σ’ ανταμώνω,
κι ακούω τα λόγια μας τα τελευταία κι ακούω τα πρώτα.
Απελπισμένες νύχτες του Γενάρη αυτουνού,
σαν φεύγ’ η οπτασία και μ’ αφήνει μόνο.
Πώς φεύγει και διαλύεται βιαστική —
πάνε τα δένδρα, πάνε οι δρόμοι, πάν’ τα σπίτια, πάν’ τα φώτα·
σβήνει και χάνετ’ η μορφή σου η ερωτική».
Στο Κοριτσάκι με τα σπίρτα η Κική Δημουλά με αφορμή την Πρωτοχρονιά μεταφέρει τις προσδοκίες της για ένα πολλά υποσχόμενο μέλλον, το οποίο όμως καταλήγει να μεταμορφώνεται σ’ ένα αδιέξοδο, θλιβερό παρόν.
«Απόγευμα πρωτοχρονιάς
ψυχή στους δρόμους.
Μονάχα κάτι γκρίζο παλαιό
καινούργιου χρόνου.
Τρέμουν από το κρύο
τα σταυροδρόμια και οι γωνίες
σφίγγονται κολλάνε να ζεσταθούν
επάνω σε αλλότριας
πατρίδας
πλανόδιους ανθοπώλες
μπουκέτα φασκιωμένα
με αγριωπό χαρτί
και η φτηνή ποιότητα
με τρύπες διανθισμένη γύρω γύρω
από αυτοδίδακτο ψαλίδι καμωμένες
όπως κι εμείς όταν παιδιά
για σχέδια πεινασμένα
σ’ εφημερίδα διπλωμένη ομοιόμορφα
μικρά τετραγωνάκια ψαλιδίζαμε
κι όπως ξεδιπλωνόταν το χαρτί
τι χαρούμενα τι αλλεπάλληλα, τι συμμετρικά
παραθυράκια διάπλατα μάς άνοιγε το μέλλον.
Απόγευμα πρωτοχρονιάς
ψυχή στους δρόμους
μόνο κλειστά μεγάλα γκρίζα παράθυρα
κι ένα φτωχό χιονόνερο που ζητιανεύει χιόνι».
Από την ημέρα της Πρωτοχρονιάς φαίνεται να εμπνέεται και ο Κωστής Παλαμάς στο ιδιαίτερο ποίημά του Ρήγισσα Πρωτοχρονιά.
«Αγάπες πρώιμες, όψιμες, αλαργινοί καιροί,
τώρα και χτες, πληγές, χαρές, ω ριζικά του κόσμου,
κ’ εσείς που κάπου ζήσατε, και λιώνετε νεκροί,
κ’ εσείς με μάτια ολάνοιχτα που ζείτε ακόμα εμπρός μου,
πατρίδα μου, πατρίδες μου, θύμησες, τόποι, νιάτα,
κ’ εσείς ονείρατα άστρεχτα, κι η ελπίδα εσύ, και ο τρόμος
κι η ορμή, κι εσείς που απάντησα και σύντυχα στη στράτα,
ή καβαλάρης στης ζωής το διάβα ή πεζοδρόμος,
καρποί που μαραγκιάσατε κ’ εσείς βλαστοί δροσάτοι,
φαντάσματα και πλάσματα, χαρίστρα μου η ψυχή.
Της ρήγισσας Πρωτοχρονιάς μεστό είναι το παλάτι,
διάπλατα σας ανοίγεται, και πλούσιοι και φτωχοί.
Ρήγας κ’ εγώ, στο ερημικό νησί μου πάντα, ορίζω
το θησαυρό που δίνεται, και δε θε να στερέψει.
—Ξένοι, δικοί μου, φίλοι μου και οχτροί μου, σας χαρίζω
τη λυρική μου σκέψη!»
Περνώντας στα τραγούδια, ο Παντελής Θαλασσινός στο δίσκο του Καλαντάρι τραγουδάει για το «Χρόνο του Γενάρη», που λέει «παραμύθια τις γιορτές». Μάλιστα, στην αρχή του τραγουδιού ακούγονται τα Πρωτοχρονιάτικα κάλαντα της Χίου. Ο Ιανουάριος του Ορφέα Περίδη πάλι είναι μουσικά πιο αλέγκρος, με τζαζ στοιχεία και αποφασίζει να «μένει πίσω [του] ό,τι δεν προχωράει». Ένα αγαπητό στο κοινό τραγούδι είναι και το Ξημέρωμα 1ης Ιανουαρίου 2000 μ.Χ., το οποίο ερμηνεύει μοναδικά ο Μανόλης Λιδάκης. Το τραγούδι 7 Γενάρη του Γιάννη Γιοκαρίνη με ερμηνευτή τον Γιάννη Κούτρα, αναφέρεται στη ζωή ενός μουσικού που, μάλλον κάποια στιγμή, πρόδωσε τη μεγάλη αγάπη και τέχνη του. Τέλος, ο Γενάρης σ’ ένα από τα τραγούδια του Ψαραντώνη είναι «κακός» και «[κάνει] ταραχή» αφού «[ρίχνει] χιόνια και νερά».
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Σημειώσεις του Κωνσταντίνου Μάντη, blogspot.com, διαθέσιμο εδώ.
- Ιανουάριος, greek-languages.gr, διαθέσιμο εδώ.
- Καλαντάρι του Παντελή Θαλασσινού, youtube.com, διαθέσιμο εδώ.
- Ιανουάριος του Ορφέα Περίδη, youtube.com, διαθέσιμο εδώ.
- Ξημέρωμα 1ης Ιανουαρίου 2000 μ.Χ. του Μανόλη Λιδάκη, youtube.com, διαθέσιμο εδώ.
- 7 Γενάρη του Γιάννη Γιοκαρίνη, youtube.com, διαθέσιμο εδώ.
- Γενάρης, Ψαραντώνης, youtube.com, διαθέσιμο εδώ.
