Του Χάρη Χρυσανθόπουλου,
Με την ίδρυση της Σοβιετικής Ένωσης το 1922, έγινε πολιτική του κράτους, η εξάλειψη της θρησκείας και στόχος η επίτευξη του κρατικού αθεϊσμού.
Στη ρωσική αυτοκρατορία, την οποία η ΕΣΣΔ διαδέχτηκε, η θρησκεία έπαιζε εξαιρετικά σημαντικό ρόλο, με τη πλειοψηφία του πληθυσμού να είναι χριστιανοί και τον ορθόδοξο χριστιανισμό να είναι η επίσημη θρησκεία του κράτους (άλλες θρησκείες εντός της αυτοκρατορίας ήταν το Ισλάμ, κυρίως στην κεντρική Ασία, ο ιουδαϊσμός, ο βουδισμός Σαμανισμός κλπ.). Ύστερα από την πτώση της Κωνσταντινούπολης το 1453, η Ρωσία έγινε το νέο κέντρο της ανατολικής ορθοδοξίας. Η Ορθόδοξη Ρωσική Εκκλησία κατείχε τεράστια περιουσία και δύναμη, έχοντας έτσι ενεργό ρόλο στην πολιτική των Τσάρων.
Όπως ήταν φυσικό, η εκκλησία δεν υποστήριξε την Οκτωβριανή Επανάσταση, η οποία ανέβασε στην εξουσία τους Μπολσεβίκους. Η κομμουνιστική ιδεολογία τάσσετε εναντίον της θρησκείας και ήδη από τον πρώτο καιρό της διακυβέρνησης των Μπολσεβίκων, μέτρα πάρθηκαν κατά της εκκλησίας. Στις 8 Νοέμβριου 1917, ο Λένιν κήρυξε την εθνικοποίηση όλων των γαιών της εκκλησίας. Ακολούθησε η νομική ισότητα όλων των θρησκειών της πρώην αυτοκρατορίας. Ο έλεγχος των σχολείων πέρασε αποκλειστικά στο κράτος και η θρησκευτική εκπαίδευση απαγορεύτηκε. Ακολούθησε στις 13 Ιανουαρίου ο επίσημος διαχωρισμός εκκλησίας και κράτους. Όλες οι θρησκευτικές τελετές απαγορεύτηκαν σε δημόσιους χώρους. Η Τσεκά (μυστική αστυνομία) προέβλεπε την εφαρμογή των νέων μεταρρυθμίσεων. Το κομμουνιστικό καθεστώς οργάνωσε, επιπλέον, διάφορες εκστρατείες προπαγάνδας κατά της θρησκείας. Θρησκευτικοί ηγέτες εκδιώχθηκαν και εκκλησίες και ναοί λεηλατήθηκαν με διάφορους τρόπους. Παρόλα αυτά, στα μέσα της δεκαετίας του 1920, φάνηκε ξεκάθαρα ότι αυτές οι πολιτικές δεν ήταν αρκετές για να στρέψουν τον πληθυσμό προς τον αθεϊσμό. Το 1922, την ορθόδοξη ρωσική εκκλησία αντικατέστησε η Ζωντανή Εκκλησία. Πρόκειται για ένα κίνημα το οποίο απαρτιζόταν από ιερείς, οι οποίοι παρείχαν υποστήριξη στο Σοβιετικό καθεστώς, το οποίο απέτυχε πλήρως στους σκοπούς του καθώς ο πληθυσμός δεν το ακολούθησε.
Όταν ο Στάλιν ανέβηκε στην εξουσία, η καταπολέμηση της θρησκείας επεκτάθηκε δραματικά. Το 1928 ο Στάλιν εισήγαγε το 5ετες πρόγραμμα αθεϊσμού. Εντός του προγράμματος αυτού, πολλοί θρησκευτικοί ηγέτες συνελήφθησαν και εκτελέστηκαν με την κατηγορία της αντεπανάστασης. Πολλές προσωπικότητες οι οποίες βρήκαν μαρτυρικό θάνατο εκείνη τη περίοδο, αναγνωρίστηκαν αργότερα ως μάρτυρες από την ορθοδοξία. Το 1929 οι θρησκευτικές μαζώξεις απαγορεύτηκαν. Η επίσημη ονομασία για τους κληρικούς άλλαξε σε «υπηρέτες των λατρειών» και προκειμένου να εργαστούν έπρεπε να προηγηθεί άδεια από τις αρχές.
Ως αποτέλεσμα των μέτρων του Στάλιν, η οργανωμένη θρησκεία αποδυναμώθηκε αρκετά. Το 1917 υπήρχαν εντός της ρωσικής αυτοκρατορίας περίπου 500.000 εκκλησίες. Το 1939 ο αριθμός τους είχε πέσει σε μερικές εκατοντάδες. Παρόλα αυτά υπολογίζεται ότι το 1937, το 56% του πληθυσμού της σοβιετικής ένωσης αυτοπροσδιορίζοταν ως θρήσκοι.
Το Ισλάμ αντιμετώπισε και αυτό επίθεση από τις σοβιετικές αρχές, σε πολύ μικρότερο βαθμό όμως από ότι ο Χριστιανισμός. Οι κύριοι λόγοι για αυτό το γεγονός είναι δυο: πρώτον το ισλάμ, σε αντίθεση με τον Χριστιανισμό, δεν ήταν σε θέση να ανταγωνιστεί τους Μπολσεβίκους στον αγώνα για την εξουσία και δεύτερον το Ισλάμ είχε πιο βαθιές ρίζες στη ζωή των πιστών του από ότι είχε ο Χριστιανισμός.
Η σκληρή καταστολή των σοβιετικών αρχών όμως άλλαξε με την εισβολή των γερμανικών στρατευμάτων στην χώρα στις 22 Ιουνίου 1941. Σε σύντομο χρονικό διάστημα οι ναζιστικές δυνάμεις κατέλαβαν τεράστιες εκτάσεις της σοβιετικής ενδοχώρας και απείλησαν άμεσα την Μόσχα. Μπροστά σε αυτή την απειλή ο Στάλιν προκειμένου να προκαλέσει τη συσπείρωση του σοβιετικού λαού εναντίον των φασιστικών δυνάμεων, άλλαξε τη στάση του προς τη θρησκεία. Εκκλησίες ξανάνοιξαν, κληρικοί παρουσιάστηκαν ως σύμμαχοι του καθεστώτος και η κρατική προπαγάνδα έπαψε να δαιμονοποιεί την θρησκεία. Η εκκλησία έπαιξε σημαντικότατο ρόλο στην σύγκρουση με τον άξονα, ή όπως την αποκαλούσαν οι σοβιετικοί, τον μεγάλο πατριωτικό πόλεμο. Χρήματα συγκεντρώθηκαν για τον αγώνα, ο πατριωτισμός αναζωπυρώθηκε και θρησκευτικοί ηγέτες, όχι μόνο χριστιανοί, κήρυτταν την αναγκαιότητα της αντίστασης στον Χιτλερισμό.
Ύστερα από την νίκη κατά του άξονα και την λήξη του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου, οι θετικές συνθήκες για την εκκλησία συνεχίστηκαν για λίγο καιρό με αντάλλαγμα την απολυτή υποστήριξη της προς το σοβιετικό καθεστώς. Η αντιθρησκευτική προπαγάνδα συνεχίστηκε, παρόλα αυτά, με διαφορετικό τρόπο. Επικεντρώθηκε στην ενίσχυση της επιστήμης έναντι της θρησκείας, με την επιστημονική κοινότητα της ΕΣΣΡ να προωθεί τον αθεϊσμό.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Γιάννα Κατσόβσκα-Μαλιγκούδη (2013), Ιστορία της Σοβιετικής Ένωσης (1917-1991), Αθήνα: εκδ. Gutenberg
- Andriy Dyachenko, From Repression to Appropriation: Soviet Religious Policy and Reform, 1917-1943 Reform, 1917-1943, academicworks.cuny.edu διαθέσιμο εδώ.
- Why Stalin Tried to Stamp Out Religion in the Soviet Union, history.com, διαθέσιμο εδώ.
