Του Φωκίωνος Δανιηλίδη,
Ο Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ αποτελεί, δίχως καμία αμφιβολία, μία από τις πιο αμφιλεγόμενες μορφές της σύγχρονης ιστορίας. Ήταν Τούρκος στρατιωτικός και μετέπειτα πολιτικός, ο οποίος οδήγησε την Οθωμανική Αυτοκρατορία στην οριστική διάλυσή της, ιδρύοντας τη σημερινή Δημοκρατία της Τουρκίας και σταματώντας τα σχέδια της Δύσης για πλήρη κατάκτηση της επικράτειάς της. Μέχρι σήμερα θεωρείται εθνάρχης στη συνείδηση των Τούρκων και σε αυτή των Ελλήνων εκείνος που βίαια έληξε το όνειρο της Μεγάλης Ιδέας.
Ο Κεμάλ γεννήθηκε το 1881 στην Θεσσαλονίκη, όσο εκείνη βρισκόταν ακόμα υπό οθωμανική κυριαρχία. Στην πόλη αυτή κατοικούσε ένα σημαντικό ποσοστό Εβραίων στο οποίο ανήκε και ο ίδιος, αν και η οικογένειά του είχε πλέον εξισλαμιστεί. Μεγαλώνοντας εκπαιδεύτηκε σε ίδρυμα μη θρησκευτικού χαρακτήρα, ένα γεγονός που ήταν αδιαμφισβήτητης σημασίας για τη μετέπειτα σταδιοδρομία και τις αποφάσεις του ως ενήλικας. Παρά το θάνατο του πατέρα του, το 1888, συνέχισε κανονικά την εκπαίδευσή του, όμως δεν παρέμεινε για πολύ στο ίδιο σχολείο. Θέλοντας να βαδίσει στα βήματα του πατέρα του, ο οποίος υπηρετούσε στον οθωμανικό στρατό, συμμετείχε στις εισαγωγικές εξετάσεις μίας τοπικής στρατιωτικής σχολής. Σε αυτήν απέκτησε το ψευδώνυμο «Κεμάλ», το οποίο σημαίνει «τέλειος», ως φυσική απόρροια των επιδόσεών του. Το 1895 μεταφέρθηκε σε άλλη σχολή, στη σημερινή Μπίτολα στα Σκόπια, όπου γνώρισε τον Αλί Φέθι Οκιάρ (1880-1943), ο οποίος ύστερα το βοήθησε στην άνοδό του στην εξουσία. Αφού αποφοίτησε, το 1899, γράφτηκε στη στρατιωτική ακαδημία της Κωνσταντινούπολης, όπου επικρατούσε έντονο κλίμα ακτιβισμού και εναντίωσης στον τότε σουλτάνο Αμπντούλ Χαμίτ Β’. Όσο βρισκόταν στην ακαδημία ενστερνίστηκε και ο ίδιος παρόμοιες απόψεις και, όπως αποδεικνύεται και από τη μετέπειτα σταδιοδρομία του, συνέχισε να τις πιστεύει μέχρι το θάνατό του. Ωστόσο, αποφοίτησε δίχως ιδιαίτερο πρόβλημα και απέκτησε τη θέση του ανθυπολοχαγού, και το 1902 γράφτηκε στο στρατιωτικό κολέγιο της Κωνσταντινούπολης.
Κατά την διάρκεια των σπουδών του, ο οθωμανικός στρατός πέρασε μία περίοδο έντονων αλλαγών. Εξαιτίας των μεταρρυθμίσεων του Κόλμαρ Φον Ντερ Γκολτς, οι στρατιωτικές σπουδές έγιναν εκτενέστερες και ιδρύθηκε μία ελίτ στο στρατό των Τούρκων, η οποία είχε ισχυρό ρόλο στην πολιτική της αυτοκρατορίας. Αποτέλεσμα ήταν να δημιουργηθεί ένα χάσμα μεταξύ των, πλέον, ισχυρότερων στρατιωτικών και την υπόλοιπη κοινωνία της αυτοκρατορίας. Τα υψηλόβαθμα στελέχη φορούσαν ευρωπαϊκού τύπου στολές, ενώ παράλληλα καταργήθηκαν καθολικά τα φέσια και ως εκ τούτου η μοναδική διάκριση στο ντύσιμο ήταν μεταξύ του στρατού και των υπολοίπων. Αν και η ισχύς του στρατού αυξήθηκε χάρις στο Γκόλτς, η νέα ελίτ θεωρούσε τον εαυτό της ιερό προστάτη και ανώτερη του λαού. Σε αυτήν την ομάδα, μετά την αποφοίτησή του, εντάχθηκε και ο Κεμάλ, με τον τίτλο του «καπετάνιου».
Ως αξιωματούχος συμφωνούσε σε μεγάλο βαθμό με τις αποφάσεις του Γκολτς, ωστόσο υπήρχε ένα σημαντικό στοιχείο που ήθελε να αλλάξει. Ο νέος στρατός των Οθωμανών μετασχηματίστηκε με πρότυπο τη Γερμανία. Σύμφωνα με τον Κεμάλ, αυτό αποτελούσε πρόβλημα. Στην αυτοκρατορία κατοικούσαν άτομα πολλών διαφορετικών εθνοτήτων, ενώ το ίδιο δεν ίσχυε για τη Γερμανία. Ο Ατατούρκ ήθελε να δει τον τουρκικό λαό να ενώνεται υπό μία εθνικιστική ιδεολογία και για να γίνει αυτό ήταν απαραίτητο να υπάρχει εθνική ομογένεια στην επικράτειά της. Ήδη από το 1907 είχε ασπαστεί την άποψη πως η ανταλλαγή πληθυσμών ήταν αναγκαία για να δημιουργηθεί ένα ενιαίο τουρκικό κράτος. Οι αντισυμβατικές του απόψεις, ωστόσο, έγιναν γνωστές στις οθωμανικές αρχές. Στάλθηκε μαζί με άλλους στο δεύτερο και στον τρίτο στρατό στη Δαμασκό, προκειμένου να μείνει μακριά από την Κωνσταντινούπολη, υπό την κατηγορία πως συνωμοτούσε εναντίον του. Λέγεται πως τότε οργίσθηκε παρατηρώντας το πως οι αρχές αντιμετώπιζαν τους ντόπιους Δρούζους και για αυτόν το λόγο υπήρξε επιεικής απέναντί τους. Όσο βρισκόταν μακριά από την Κωνσταντινούπολη, ο Ατατούρκ έγινε μέλος μίας κρυφής οργάνωσης επηρεασμένης από τις ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης ονόματι “Vattan ve Hurriyet” (πατρίδα και ελευθερία), η οποία μοιραζόταν τις απόψεις του κατά του σουλτάνου.
Μετά από μερικά χρόνια, μεταφέρθηκε και πάλι στη Θεσσαλονίκη, όμως ακόμα επιθυμούσε να σκαρφαλώσει την ηγετική ιεραρχία της αυτοκρατορίας. Ο Κεμάλ είδε την εισβολή των Ιταλών στη Λιβύη το 1911 ως μία τέλεια ευκαιρία για να κερδίσει πάλι την εμπιστοσύνη των ανωτέρων του. Δήλωσε άμεσα εθελοντής και μεταφέρθηκε κρυφά στο μέτωπο μέσω της Αλεξάνδρειας. Σε συνεργασία με άλλους αξιωματούχους, απέσπασε μερικές σημαντικές νίκες που περιόρισαν την προώθηση των Ιταλών, με τις περισσότερες από αυτές να μη λαμβάνουν χώρα σε ανοιχτή σύρραξη. Αν και είχε κερδίσει το σεβασμό του στρατού, γνώριζε πως δεν αποτελούσε αρκετά σημαντικό κατόρθωμα για να πετύχει το σκοπό του.
Η ήττα των Τούρκων στον Α’ Βαλκανικό Πόλεμο άλλαξε οριστικά τα δεδομένα στον οθωμανικό στρατό. Παρά τις προειδοποιήσεις του Κεμάλ στους ανωτέρους του, τα υψηλόβαθμα στελέχη συνέχισαν να χρησιμοποιούν ανεπιτυχείς τακτικές, έχοντας ως αποτέλεσμα οι Τούρκοι να χάσουν σχεδόν ολόκληρη την ευρωπαϊκή επικράτειά τους από τους λαούς των Βαλκανίων, αφήνοντας την αυτοκρατορία ευάλωτη. Μέσα σε αυτό το κλίμα έντονης αναταραχής, το κόμμα με όνομα «Επιτροπή Ένωσης και Προόδου», με το οποίο ο Κεμάλ συνεργαζόταν για χρόνια, κατέληξε να αποκτήσει ολοκληρωτικά την εξουσία. Με το ξέσπασμα του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, η διάταξη του στρατού αναθεωρήθηκε και ως υπεύθυνοι τέθηκαν ο Κεμάλ και άλλοι αξιωματούχοι της γενιάς του. Υπό αυτούς σημειώθηκε μεγάλη πρόοδος σε διάφορα μέτωπα και ως εκ τούτου οι νέοι αξιωματούχοι, μεταξύ άλλων και ο Κεμάλ, κέρδισαν τη θέση τους στη στρατιωτική διοίκηση. Αξιοσημείωτος ήταν ο ρόλος του στην Εκστρατεία της Καλλίπολης, καταφέρνοντας να απωθήσει τις συνεχείς εφόδους των δυτικών. Εξαιτίας της ο τουρκικός λαός τον δόξασε σαν ήρωα και σταδιακά απέκτησε ανώτερα αξιώματα.
Ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος έληξε με ήττα για τους Οθωμανούς και τους συμμάχους τους. Ο σουλτάνος πλέον βρισκόταν υπό άμεση επιρροή των συμμάχων και η επικράτεια της αυτοκρατορίας μειωνόταν συνεχώς, με τους Έλληνες και τις δυνάμεις της Δύσης να προωθούνται όλο και βαθύτερα στη Μικρά Ασία. Ο Κεμάλ κήρυξε εθνική επανάσταση το 1919, ιδρύοντας το Εθνικό Κίνημα των Τούρκων, στο οποίο απέκτησε το όνομα Ατατούρκ (πατέρας των Τούρκων) και το 1920 αποκήρυξε τη συνθήκη των Σεβρών, συγκαλώντας τη Μεγάλη Συνέλευση της Άγκυρας στις 23 Απριλίου 1920 και σχηματίζοντας την πρώτη εθνική κυβέρνηση στις 3 Μαΐου 1923. Αφού η Κωνσταντινούπολη βρισκόταν πλέον υπό τον έλεγχο των συμμάχων, μετέφερε την πρωτεύουσα στην Άγκυρα, από την οποία διεξήγαγε αντεπιθέσεις και σύναψε συμφωνία με του Σοβιετικούς το 1920, καθώς αντιτάσσονταν στην επέκταση των δυτικών . Έχοντας αποδεκατίσει τους Αρμενίους στο ανατολικό μέτωπο, ύστερα έστρεψε την προσοχή του στην Ανατολή. Κατάφερε να εξαναγκάσει τους Γάλλους και τους Ιταλούς στην υπογραφή ειρήνης και μοναδικός εχθρός του πλέον ήταν η Ελλάδα. Η τελευταία και μεγαλύτερη από τις αντεπιθέσεις του, εκείνη της μάχης του Σαγγαρίου (23 Αυγούστου 1922), κατάφερε να διακόψει την πορεία των Ελλήνων και να τους τρέψει σε φυγή, επιτρέποντάς του να περάσει στην αντεπίθεση. Σε σύντομο χρονικό διάστημα, ο τουρκικός στρατός κατάφερε να απωθήσει πλήρως τον ελληνικό από την Μικρά Ασία και προέβη σε βιαιοπραγίες εις βάρος των ντόπιων Ελλήνων. Με την καταστροφή της Σμύρνης, ήταν φανερό πως η Μεγάλη Ιδέα είχε λήξει οριστικά.
Ο Κεμάλ μπορούσε επιτέλους να πραγματοποιήσει το όνειρο και να προβεί στον εκτουρκισμό της αυτοκρατορίας. Υπογράφοντας το περί ανακωχής πρωτόκολλο των Μουδανιών τον Οκτώβριο του 1922, ανάγκασε τους Έλληνες της ανατολικής Θράκης να αποχωρήσουν και τους συμμάχους να εκκενώσουν την Κωνσταντινούπολη. Τέλος, με την υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάνης στις 24 Ιουλίου 1923, ο Κεμάλ αναγνωρίστηκε διεθνώς ως ο πρώτος Πρόεδρος της Τουρκικής Δημοκρατίας και παράλληλα ορίστηκαν επισήμως τα σύνορα του νέου τουρκικού κράτους. Μέχρι σήμερα, οι Τούρκοι θεωρούν τον Κεμάλ εθνικό τους ήρωα, ενώ στην Δύση οι απόψεις για αυτόν διίστανται.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Andrew Mango, Ataturk: The Biography of the founder of modern Turkey, New York, εκδ. Abrams, 2002, σελ. 88.
- Finkel Caroline, Osman’s dream: The history of the Ottoman Empire, New York, εκδ. Basic Books, 2007.
- Sukru Hanioglu, Ataturk: An intellectual biography, New Jersey, εκδ. Prinston University Press, 2011.
- Απόστολος Βακαλόπουλος, Νέα ελληνική ιστορία (από το 1204 έως τις αρχές του 21ου αιώνα), Αθήνα, εκδ. Ηρόδοτος, 2020.
- Γιώργος Δεληγιάννης, Η ανταλλαγή πληθυσμών και η εγκατάσταση των Ελλήνων προσφύγων της Καππαδοκίας στη Μακεδονία, Αθήνα, εκδ. Ιδμών, 2001.
- Δημητρακόπουλος Αναστάσιος, Ο Α’ Βαλκανικός Πόλεμος μέσα από τα αρχεία της ιστορικής υπηρεσίας του γαλλικού ναυτικού, Πειραιάς, εκδ. Ναυτικού Μουσείου Ελλάδος, 1996.
