Της Αριάδνης – Παναγιώτας Φατσή,
Η Τουρκία έχει υπάρξει καθ’όλη την πορεία της ζωής του ελληνικού κράτους ένα αντίπαλον δέος, το όνομα του οποίου συνδέεται συνειρμικά για πολλούς συμπολίτες μας με έναν διαρκή κίνδυνο. Παρόλα αυτά, πόσοι από εμάς μπορούμε να πούμε μετά βεβαιότητος ότι γνωρίζουμε αρκετά για την Τουρκία, εκτός από όσα συνιστούν τις πολλαπλές αντιπαλότητες των κρατών μας; Η αλήθεια είναι ότι η πολιτική ιστορία της συγκεκριμένης χώρας μας είναι εν πολλοίς άγνωστη. Κι όμως, η κατανόησή της είναι πολύ σημαντική για να μπορέσει κανείς να κάνει λόγο για τα σημερινά δεδομένα.
Αυτό το χάσμα έρχεται να γεφυρώσει το νέο βιβλίο της Χριστίνας Φίλιου, Τουρκία: Η αντιπολίτευση στην ιστορία, το οποίο οι ενδιαφερόμενοι αναγνώστες μπορούν ήδη από τον Νοέμβριο του παρελθόντος έτους να προμηθευτούν από τις Εκδόσεις Αλεξάνδρεια. Πρόκειται για έργο μεταφρασμένο από την Άννυ Σπυράκου, από το ξενόγλωσσο πρωτότυπο (Turkey: A past against History), που εκδόθηκε το 2021. Η Χριστίνα Φίλιου, από την οποία έχουμε δει τα προηγούμενα χρόνια και το βιβλίο «Βιογραφία μιας αυτοκρατορίας: Κυβερνώντας Οθωμανούς σε μια εποχή επαναστάσεων», είναι Καθηγήτρια Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Berkeley, στην California. Τα ακαδημαϊκά της ενδιαφέροντα αφορούν την κοινωνική, πολιτική και πολιτισμική ιστορία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, αλλά και τη σχέση ανάμεσα στην Τουρκία και την Ελλάδα, και τις ποικίλες εκφάνσεις του μεταοθωμανικού κόσμου.
Όπως και στο προηγούμενο, έτσι και σε αυτό το βιβλίο, η συγγραφέας επιλέγει να αποδώσει την κάθε περίοδο και τα διακυβεύματά της μέσα από τα βιώματα ενός ιστορικού προσώπου. Στο συγκεκριμένο έργο, το πρόσωπο αυτό είναι ο οθωμανός συγγραφέας και δημοσιογράφος Refik Halit Karay, ο οποίος έμεινε γνωστός τόσο για τα μυθιστορήματα και τις μικρές ιστορίες του, όσο και για την πολιτική σάτιρα, την οποία εξέδιδε με ψευδώνυμο μέσα σε ταραχώδεις περιόδους. Μέσα από την ιστορία του, εκτυλίσσεται και η ιστορία της αντιπολίτευσης μέσα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία (και εν συνεχεία το τουρκικό κράτος). Η θεμελιώδης έννοια του βιβλίου δεν είναι άλλη από το “muhalefet”. Ο όρος αυτός περιλαμβάνει ένα μεγάλο εύρος εννοιών, αλλά θα μπορούσαμε να πούμε ότι αναφέρεται σε μια διαδικασία ήπιας μεταρρύθμισης και αντιπολίτευσης, που άλλοτε λάμβανε περισσότερο και άλλοτε λιγότερο αγωνιστικό χαρακτήρα.
Η διαδικασία αυτή φαίνεται μέσα από το βιβλίο ότι έπαιξε θεμελιώδη ρόλο στο τουρκικό πολιτικό σύστημα, αρχής γενομένης ήδη από τα χρόνια πριν την κατάρρευση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και την ανάδυση του νέου τουρκικού κράτους. Στα επτά (πλην της Εισαγωγής και του Επιλόγου) κεφάλαια του βιβλίου, παρουσιάζεται ο ρόλος και οι συνθήκες ύπαρξης της τουρκικής αντιπολίτευσης. Όπως φαίνεται ήδη από το οπισθόφυλλο του βιβλίου, το χρονικό διάστημα 1908 – 1950, δεν υπήρχε νόμιμος φορέας που ασκούσε την αντιπολίτευση στην Τουρκία, καθώς η Επιτροπή Ένωση και Πρόοδος, τον καιρό που βρισκόταν στα πράγματα, δεν ανεχόταν την ύπαρξη ουσιαστικής αντιπολίτευσης. Αργότερα, παρά την ίδρυση σύγχρονου κράτους, η πολιτική λειτουργούσε ουσιαστικά ως μονοκομματική δημοκρατία.
Ωστόσο, η συγγραφέας εξηγεί ότι τα πράγματα δεν είναι τόσο μονοδιάστατα — το αντίθετο μάλιστα, καθώς παρά τον αυταρχισμό του επίσημου καθεστώτος, υπήρχε στη γείτονα χώρα αντιπολιτευτικός χώρος, ο οποίος αντιτασσόταν στην κεντρική εξουσία με διάφορους τρόπους, ακόμη και εκτός του θεσμικού πλαισίου, και είχε αναλάβει ουσιαστικά τον ρόλο της αντιπολίτευσης. Η ταυτότητα των ανθρώπων που συμμετείχε σε αυτές τις οντότητες ήταν συχνά ανομοιογενής, αλλά το βιβλίο παρουσιάζει με αντικειμενικό τρόπο τη συμβολή τους στα πράγματα, καθώς συχνά ήταν αυτοί που κατέκριναν τις πρακτικές της κεντρικής εξουσίας. Εντούτοις, δεν ήταν λίγες και οι φορές που ο ίδιος ο χώρος της αντιπολίτευσης υπέπεσε σε σφάλματα. Το βιβλίο αναφέρει ως παραδείγματα μεταξύ άλλων τη συνεργασία με τους Άγγλους κατά τα έτη 1918-1922, το γεγονός ότι άσκησαν μόνο ήπια κριτική για τους διωγμούς μειονοτήτων, αλλά και ότι εν τέλει υιοθετούσαν πολλές από τις αυταρχικές πρακτικές των αντιπάλων τους, όταν κατά καιρούς κατάφερναν να βρεθούν στην εξουσία.
Στα πλαίσια αυτά δραστηριοποιήθηκε και ο «ήρωας» του βιβλίου, Refik Halit Karay, ο οποίος για την αντιπολιτευτική του δράση εναντίον του Κεμάλ θεωρήθηκε προδότης και πέρασε δεκαπέντε έτη εξόριστος στη Συρία. Το βιβλίο, πέρα από την εμπεριστατωμένη έρευνα για τα ζητήματα της αντιπολίτευσης στην Τουρκία μέχρι και το 1965, παρέχει και κάποια μεταφρασμένα αποσπάσματα από το έργο του προαναφερθέντος, τα οποία μέχρι πρότινος δε θα μπορούσε κανείς να βρει στην ελληνική γλώσσα. Το συγκεκριμένο βιβλίο φωτίζει μια πλευρά της Τουρκίας που συχνά απουσιάζει από την ελληνόγλωσση (και όχι μόνο) έρευνα και είναι ιδανικό ανάγνωσμα για όσους ενδιαφέρονται για τη σύγχρονη Ιστορία, αλλά και για ιστορικές και πολιτικές αναλύσεις σχετικά με τη γείτονα χώρα.
