Της Ιωάννας Κουτσοτόλη,
Ζούμε σε έναν κόσμο στον οποίο η γενετική μηχανική, η βλαστοκυτταρική έρευνα και η βιοτεχνολογία κυριαρχούν στον τομέα των βιοϊατρικών ερευνών. Οι καινοτομίες σε αυτούς τους κλάδους υπόσχονται μια πλειάδα θετικών αποτελεσμάτων, που θα μας βοηθήσουν να θεραπεύσουμε ανίατες ασθένειες και να εξαλείψουμε ορισμένες άλλες. Οι προσπάθειες θεραπείας και βελτίωσης της υγείας του ανθρώπου αποτελούν σημαντικά επιτεύγματα της ανθρωπότητας. Όμως, υπάρχουν κάποια ηθικά διλήμματα που οδεύουν παράλληλα με αυτά τα αλματώδη βήματα προόδου. Μετά από ποια όρια οι έννοιες, οι στόχοι και οι κανόνες της έρευνας στρεβλώνουν; Ένας κλάδος που φαίνεται ολοένα και περισσότερο ότι πλησιάζει σε μια γκρίζα ζώνη σχετικά με την ηθική και τη βιοτεχνολογία είναι αυτός των οργανοειδών (organoids) και συγκεκριμένα των οργανοειδών εγκεφάλου (brain organoids).
Κύριος στόχος της Νευροβιολογίας αποτελεί η κατανόηση αφενός της ανάπτυξης και λειτουργίας του εγκεφάλου και αφετέρου της δυσλειτουργίας αυτού του οργάνου, που προσδίδει στον καθένα από εμάς ένα μεγάλο κομμάτι της μοναδικότητας και διαφορετικότητας που μας χαρακτηρίζει. Παρόλα αυτά, οι περισσότερες έρευνες και σχεδόν όλα τα πειραματικά δεδομένα προέρχονται από μελέτη μεταθανάτιων ιστών και δειγμάτων ποντικών. Σε αυτά, λοιπόν, τα δείγματα δεν μπορεί να αποτυπωθεί πλήρως η πολυπλοκότητα και η δυναμικότητα του ανθρώπινου εγκεφάλου και συνεπώς η φύση των πολυδιάστατων ασθενειών που συνοδεύουν αυτό το όργανο. Μία μερικώς ικανοποιητική λύση στο πρόβλημα αυτό φαίνεται ότι προσφέρουν οι αξιοθαύμαστες εξελίξεις που αφορούν τις τεχνολογίες βλαστοκυττάρων και τη δημιουργία οργανοειδών ανθρώπινου εγκεφάλου.
Τα οργανοειδή είναι τεχνητές δομές που κατασκευάζονται in vitro (στο εργαστήριο – στον δοκιμαστικό σωλήνα), υφίστανται κάποιο επίπεδο αυτό-οργάνωσης και μοιάζουν, εν μέρει, με όργανα ή ιστούς οργάνων ενός οργανισμού. Για τα οργανοειδή εγκεφάλου, η ομοιότητα με έναν αληθινό εγκέφαλο είναι περιορισμένη, όπως είναι αναμενόμενο εξαιτίας της πολυπλοκότητας μιας τέτοιας δομής. Ωστόσο, έχουν την ικανότητα να μιμούνται κάποια από τα χαρακτηριστικά του εγκεφάλου, γεγονός που τα καθιστά ικανοποιητικά μοντέλα για μελέτες. Η παραγωγή οργανοειδών βασίζεται στην ικανότητα των βλαστοκυττάρων και των προγονικών κυττάρων να αυτό-οργανώνονται για να σχηματίσουν σύνθετες δομές κυττάρων.
Παρόλο που τα οργανοειδή εγκεφάλου μοιάζουν σε μέγεθος με μικροσκοπικές σταγόνες, περιέχουν ηλεκτρικά ενεργούς νευρώνες και δίνουν στους επιστήμονες τη δυνατότητα να μελετήσουν την εξέλιξη ασθενειών με τέτοιο τρόπο που κάποτε θεωρούνταν αδύνατο να πραγματοποιηθεί εργαστηριακά. Η συνεισφορά αυτού του σύγχρονου εργαλείου έρευνας έχει ήδη αποτυπωθεί στην πρόοδο που έχουν κάνει επιστήμονες σχετικά με ασθένειες όπως είναι η σχιζοφρένεια, ο αυτισμός και η μικροκεφαλία που προκαλείται από τον ιό Zika. Η αποτυχία πολλών νευροθεραπευτικών προσεγγίσεων που δοκιμάζονται σε ζωικά μοντέλα και η ανάγκη για καλύτερα μοντέλα πρόβλεψης ασθενειών δίνουν τη δυνατότητα στα οργανοειδή εγκεφάλου να γεφυρώσουν αυτό το χάσμα. Συνεπώς, σε τι είδους ηθικά διλήμματα έγκειται μία τέτοια τεχνολογία;
Αν αποπειραθούμε να εξηγήσουμε αυτά τα διλήμματα σε μια αρκετά εκλαϊκευμένη μορφή, καταλαβαίνει κανείς ότι σχετίζονται με ερωτήματα για το αν θα μπορούσαν τα οργανοειδή εγκεφάλου να εξελιχθούν, προσομοιάζοντας σε ακόμα μεγαλύτερο βαθμό τον ανθρώπινο εγκέφαλο και συγκεκριμένα τη δημιουργία αισθήσεων ή και αντιλήψεων. Σε μια τέτοια περίπτωση ανακύπτουν ηθικοί προβληματισμοί που αποτελούν και τους λόγους για τους οποίους δεν χρησιμοποιούνται ανθρώπινοι οργανισμοί εξ αρχής ως πειραματόζωα. Η περίπτωση αυτή θα μπορούσε να αποτελεί ένα μακρινό ενδεχόμενο της εξέλιξης των οργανοειδών. Έτσι, πολλοί επιστήμονες συνιστούν την ενίσχυση της βιοηθικής σε αυτόν τον τομέα, με σκοπό την αποφυγή μελλοντικών, δυσάρεστων αποτελεσμάτων.
Αδιαμφισβήτητα, όσοι επιστήμονες είναι εξοικειωμένοι με τον τομέα των οργανοειδών αφενός τονίζουν τα οφέλη που αυτά προσφέρουν στη βιοϊατρική έρευνα και αφετέρου εστιάζουν στο γεγονός ότι τα εγκεφαλικά οργανοειδή είναι πολύ πρωτόγονοι και στοιχειώδης εγκεφαλικοί ιστοί, σε σύγκριση ακόμα και με τον εγκέφαλο ενός ποντικού. Ακόμα και τα πιο σύγχρονα οργανοειδή εγκεφάλου δεν έχουν το μέγεθος, τη δομή και την πολυπλοκότητα ενός ανθρώπινου εγκεφάλου. Εν ολίγοις, η ανάπτυξη αισθήσεων και η διαμόρφωση συνείδησης από αυτά τα in vitro παρασκευάσματα αποτελεί περισσότερο ένα ουτοπικό σενάριο, παρά μια επιστημονικά τεκμηριωμένη έκβαση των πραγμάτων.
Αν και βρισκόμαστε αρκετά μακριά από την ανάπτυξη «μίνι-εγκεφάλων» στο εργαστήριο και το γεγονός αυτό αποτελεί περισσότερο μέρος επιστημονικής φαντασίας, το ηθικό κομμάτι της όλης υπόθεσης δεν θα πρέπει να επισκιάζεται. Έτσι, σε μια εποχή που η υγεία και η βελτίωσή της έρχονται δεύτερα στη σειρά προτεραιοτήτων και την πρώτη θέση φαίνεται να κατέχει η κερδοσκοπία, ο ρόλος του επιστήμονα απέναντι στην κοινωνία πρέπει να στηριχθεί στον ανθρωποκεντρικό του χαρακτήρα. Παρόλο που πολλά ηθικά ερωτήματα σχετικά με το καθεστώς της επιστήμης τείνουν να παρακάμπτονται, οι νέες εξελίξεις της βιοτεχνολογίας τα καθιστούν αναπόδραστα.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- The use of brain organoids to investigate neural development and disease, PubMed. Διαθέσιμο εδώ
- An Ethical Future for Brain Organoids Takes Shape, quantamagazine.org. Διαθέσιμο εδώ
- Michael J. Sandel, Ενάντια στην τελειότητα: Η ηθική στην εποχή της γενετικής μηχανικής, Εκδόσεις ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ, 2011
