Της Ιωάννας Λογάρου,
Η ταινία “Α clockwork orange” είναι μία από τις γνωστότερες του Kubrick, εμπνευσμένη από το μυθιστόρημα του Anthony Burgess και επικεντρώνεται στον Alex, έναν βίαιο άντρα. Ο Alex μαζί με την παρέα του κακοποιούν άτομα που μπορεί να βρουν στο δρόμο ή εισβάλλουν σε σπίτια και βιάζουν γυναίκες. Η συμπεριφορά τους δεν είναι αποδεκτή από την κοινωνία λόγω των ανήθικών τους προθέσεων. Έτσι, ο Alex συλλαμβάνεται και έπειτα από δύο έτη στη φυλακή συνομιλεί με έναν ιερέα. Μαθαίνει για μία θεραπεία που ονομάζεται τεχνική Ludovico και κάνει «καλούς» τους ανθρώπους. Έτσι, προθυμοποιείται να την ακολουθήσει. Υποβάλλεται στα χέρια του Dr. Brodsky, ο οποίος ακολουθεί την Παβλοφική κλιμάκωση στη θεραπεία του. Αυτή είναι μια διαδικασία μάθησης κατά την οποία μια έμφυτη αντίδραση σε ένα ισχυρό ερέθισμα έρχεται να προκληθεί ως απάντηση σε ένα προηγουμένως ουδέτερο ερέθισμα. Αυτό επιτυγχάνεται με επαναλαμβανόμενες αντιστοιχίσεις του ουδέτερου ερεθίσματος με το ισχυρό ερέθισμα. Τα πειράματα του Dr. Brodsky παροτρύνουν τον Alex να αισθανθεί αποστροφή στη θέα της βίας παρόλο που προηγουμένως του προκαλούσε απίστευτη χαρά.
Τα απάνθρωπα αυτά πειράματα γεννούν το ερώτημα αν είναι προτιμότερο ένας άνθρωπος να επιλέγει να είναι κακός ή να γίνεται καλός μέσω πλύσης εγκεφάλου. Βάσει των όσων είδαμε, ο Alex, πριν φυλακιστεί, με την ελευθερία βούλησής του έτεινε προς την βία, άρα την κακία. Παρόμοιες ιδέες ακούγονται και από τον ιερέα της φυλακής, ο οποίος φάνηκε προβληματισμένος για τη θεραπεία Ludovico. Πιο συγκεκριμένα, υποστηρίζει: «Η καλοσύνη έρχεται από μέσα. Η καλοσύνη επιλέγεται. Και αν ένας άνθρωπος δεν μπορεί να επιλέξει, παύει να είναι άνθρωπος».
Η ιδέα αυτή περί ελευθερίας βούλησης με τη φίμωση αυτής συμβαδίζει με τον τίτλο της ταινίας. Μάλιστα, ο συγγραφέας του βιβλίου, στο οποίο βασίστηκε η ταινία, έχει εκμυστηρευτεί πολλές φορές την ιδέα του για τον τίτλο. Σε μια εισαγωγή με τίτλο “A Clockwork Orange Resucked”, αναφέρεται σε ένα άτομο που «έχει την εμφάνιση ενός οργανισμού υπέροχου με χρώμα και χυμό, αλλά στην πραγματικότητα είναι μόνο ένα ρολόι-παιχνίδι που πρέπει να κουρδίζεται από το Θεό ή το Διάβολο ή (αφού αυτό αντικαθιστά όλο και περισσότερο και τα δύο) το Παντοδύναμο Κράτος». Στην τηλεοπτική εκπομπή “Camera Three”, το 1972, εξήγησε: «Έχω υπονοήσει τη διασταύρωση του οργανικού, του ζωηρού, του γλυκού –με άλλα λόγια, της ζωής, του πορτοκαλιού– και του μηχανικού, του ψυχρού, του πειθαρχημένου. Τα έφερα μαζί σε αυτό το είδος του οξύμωρου, σε αυτή τη γλυκόξινη λέξη». Ο συγγραφέας αναφέρει τον τίτλο του βιβλίου περίπου 12 φορές, κυρίως επειδή αφορά τον πρωταγωνιστή-αφηγητή καθώς συνδέει το άτομο που στη συμπεριφορά του είναι ένα ρομπότ, κατά τ’ άλλα όμως θεωρείται άνθρωπος.
Παρόμοια λογική υιοθετεί και ο Kubrick στην ταινία του, καθώς σε συνέντευξη στον Michael Ciment, Γάλλο κριτικό κινηματογράφου, δήλωσε: «Η ταινία διερευνά τις δυσκολίες συμφιλίωσης της σύγκρουσης μεταξύ της ατομικής ελευθερίας και της κοινωνικής τάξης. Ο Alex ασκεί την ελευθερία του να είναι ένας μοχθηρός κακοποιός μέχρι που το κράτος τον μετατρέπει σε ένα ακίνδυνο ζόμπι που δεν είναι πλέον σε θέση να επιλέξει μεταξύ καλού και κακού. Ένα από τα συμπεράσματα της ταινίας είναι, φυσικά, ότι υπάρχουν όρια στα οποία πρέπει να φτάσει η κοινωνία για τη διατήρηση του νόμου και της τάξης. Η κοινωνία δεν πρέπει να κάνει το λάθος πράγμα για το σωστό λόγο, παρόλο που συχνά κάνει το σωστό πράγμα για το λάθος λόγο».
Σε συμφωνία με τις παραπάνω απόψεις, ο Αθηναίος φιλόσοφος Σόλων πίστευε ότι η ελευθερία έχει τις πιο πρακτικές συνέπειες από όλα τα αφηρημένα προβλήματα της φιλοσοφίας. Υποστηρίζει δηλαδή ότι υπεύθυνο για τις πράξεις του είναι μόνο ένα ελεύθερο άτομο αλλά αν δεν είναι, τότε θα ήταν σκληρό και παράλογο να του καταλογίσουμε ευθύνες για ό,τι κάνει. Υποστηρίζει μάλιστα, πως, «Η δική μας ελεύθερη και απεριόριστη επιλογή, η δική μας φαντασία, όσο άγρια κι αν είναι, η δική μας φαντασία που κατά καιρούς φτάνει σε φρενίτιδα. Αυτό είναι το “πλεονεκτικότερο πλεονέκτημα”, το οποίο πάντα παραβλέπεται».
Αντίστοιχα, λοιπόν, και ο Burgess μελετά καθ’ όλη τη διάρκεια του μυθιστορήματος τη σημασία τόσο της ελευθερίας όσο και της ευθύνης. Υπερασπίζεται την ελευθερία, ακόμα και αν αυτή ασκείται με βίαιους και αντικοινωνικούς τρόπους. Όπως παρατηρούμε και στην ταινία, η μεγαλύτερη εμμονή του Alex είναι το να μπορεί να κάνει ό,τι θέλει, αδιαφορώντας για οποιονδήποτε ηθικό κανόνα.
Μία πιθανή συσχέτιση του χαρακτήρα αυτού θα μπορούσε να γίνει μ’ αυτή του υπεράνθρωπου του Friedrich Nietzsche, γνωστού και ως Übermensch. Ο Übermensch ορίζεται από τον Nietzsche ως ένας άνθρωπος που απαρνείται τους προκαθορισμένους ηθικούς κώδικες και νόμους της ανθρωπότητας και αντ’ αυτού ζει σύμφωνα με το δικό του νόμο, και έτσι απεικονίζεται αυτή η ιδέα στο χαρακτήρα του Alex. Ο Alex παρουσιάζεται ως ριζοσπαστικός ατομικιστής και παρά τη γνώση του ότι οι πράξεις του είναι ηθικά λανθασμένες («δεν μπορείς να έχεις μια κοινωνία με όλους να συμπεριφέρονται με τον τρόπο που συμπεριφέρομαι εγώ τη νύχτα»), συνεχίζει να εκτελεί πράξεις βίας με τους φίλους του, όπως κλοπές, δολοφονίες και βιασμούς. Ο Alex αναγνωρίζει ότι αυτό είναι λάθος, αλλά δεν τον νοιάζει, καθώς πιστεύει ότι είναι νόμος του εαυτού του. H σκέψη του Alex είναι νεανική και δε συγκρίνεται με αυτή του F. Alexander, ο οποίος μοιάζει περισσότερο στην ιδέα του υπεράνθρωπου απ’ ότι ο Alex. Ο F. Alexander είναι ο συγγραφέας που αυτός και η γυναίκα του γίνονται θύματα κακοποίησης όταν ο Alex και οι φίλοι του εισβάλλουν στο σπίτι του.
Γίνεται φανερός στη γνωστή σκηνή όπου ο Alex εκτελεί τη διασκευή του “Singing in the Rain”. Μία σημαντική λεπτομέρεια του βιβλίου που παραλείπει η ταινία είναι πως ο F. Alexander γράφει ένα βιβλίο που ονομάζεται “A clockwork orange”. Σε αυτό απευθύνεται στην αυταρχική κυβέρνηση της χώρας καυτηριάζοντάς την, γράφοντας: «Η προσπάθεια να επιβληθούν στον άνθρωπο, ένα πλάσμα με ανάπτυξη και ικανό για γλυκύτητα… νόμοι και συνθήκες που αρμόζουν σε ένα μηχανικό δημιούργημα, εναντίον αυτού υψώνω το σπαθί-στυλό μου». Ο Alex, λόγω της ανώριμης σκέψης του, δεν το καταλαβαίνει, παρόλο που το χειρόγραφο αυτό προδικάζει τη μελλοντική κατάσταση που θα υποβληθεί, αυτή της πλύσης εγκεφάλου.
Ο F. Alexander, λοιπόν, αποτελεί έναν επαναστάτη που κινείται με γνώμονα την ελευθερία, όχι όπως ο αντιδιανοούμενος και μηδενιστής Alex που με βίαιο τρόπο τον ταπεινώνει και του σκίζει το κείμενο. Οι ψευδαισθήσεις του Alex, ότι είναι ο υπεράνθρωπος, υπονομεύονται από το γεγονός ότι δεν έχει εδραιώσει ο ίδιος τις δικές του αξίες και οι καταστροφικές του πράξεις πληγώνουν τόσο αυτόν όσο και τους γύρω του όπως τους γονείς του. Ο Burgess αποδομεί τον Übermensch από τα μεγάλα ιδανικά του Νίτσε στον ασήμαντο και βίαιο Alex, ο οποίος δεν επιφέρει τίποτε άλλο παρά καταστροφή. Αυτό βέβαια για τον Burgess, δε σημαίνει ότι πρέπει να καταπατηθεί προκειμένου να γίνει ο Alex αρεστός στην τυποποιημένη κοινωνία. Έτσι, ανάμεσα στον Alex και στις ιδέες του Nietzsche περισσότερη ταύτιση έγκειται στη διονυσιακή φιλοσοφία. Η διονυσιακή είναι η πραγματική ζωή, που αποτελείται από το χάος, τα συναισθήματα, τις εντάσεις, τη ζωή ως χορό και μουσική. Γι’ αυτό και η μουσική του Beethoven, φανερώνει την αντίθετη πλευρά, το ταξίδι προς το Απολλώνιο μονοπάτι. Η απολλώνια μορφή αποτελεί το δρόμο προς το νόμο, την ηθική και όλα όσα μας επιτρέπουν να συνυπάρχουμε.
Μία παράλειψη, που έκανε ο Kubrick από το μυθιστόρημα, παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Αφορά το τέλος της ιστορίας, που στην ταινία βλέπουμε ότι ο Alex μετά από την αποτυχημένη απόπειρα αυτοκτονίας, επικοινωνεί με τον υπουργό, ο τελευταίος τον βεβαιώνει για την πλήρη αποκατάσταση του στην κοινωνία. Έπειτα, βλέπουμε τη σκέψη του Alex να απορροφάται από σεξουαλικές σκηνές, υπενθυμίζοντάς μας τη βίαιη φύση που τον χαρακτηρίζει και είναι εδραιωμένη στο ασυνείδητό του. Ωστόσο, στο βιβλίο μαθαίνουμε ότι ο Alex, θεραπευμένος σύμφωνα με το κράτος, συναντά έναν από τους φίλους του, ο οποίος έχει παντρευτεί και έχει αποκτήσει έναν αξιοπρεπή τρόπο ζωής. Ενώ, λοιπόν, ο Alex σχεδίαζε να επιστρέψει στον ανήθικο τρόπο ζωής του, εν τέλει αποφασίζει ότι θέλει να ξεπεράσει τις παρορμήσεις του και να αποκτήσει ένα παιδί. Αναρωτιέται, λοιπόν, αν γεννιόταν ο γιος του τί ποιότητα ανθρώπου θα τον χαρακτήριζε και αν θα μπορούσε να γίνει καλύτερος από εκείνον. Η έκβαση αυτή της ιστορίας τονίζει το βασικότερο στοιχείο, που πρέπει να αφομοιωθεί από όλους. Ενώ αρχικά γνωρίσαμε ένα βίαιο και απάνθρωπο χαρακτήρα, ξαφνικά αρχίζουμε να προβληματιζόμαστε για την καρδιά της ανθρωπότητας. Συνειδητοποιούμε ότι η ψυχοσύνθεση του Alex -όπως και η ανθρώπινη φύση γενικότερα- είναι τόσο ρευστή που όχι απλά δεν μπορούμε να την προβλέψουμε, αλλά ακόμα περισσότερο να την ελέγξουμε, είτε είμαστε Θεός, Διάβολος, είτε το συνονθύλευμά τους: το Κράτος.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- A clockwork orange, imdb.com, διαθέσιμο εδώ
- A clockwork orange (novel), wikipedia.org, διαθέσιμο εδώ
