Της Χριστίνας Κοντόγιωργα,
Ukiyo-e, ήτοι εικόνες του «επιπλέοντος» κόσμου, είναι ένα είδος ξυλογραφίας και ζωγραφικής που άνθισε από το 17ο έως τον 20o αιώνα στην Ιαπωνία. Το Ukiyo-e παραπέμπει στη νεανική παρορμητική κουλτούρα που συναντάται στα αστικά κέντρα του Edo, το σημερινό Τόκυο, Κυότο και Οζάκα. Το όνομα παραπέμπει ειρωνικά στην ομόηχη φράση «θλιβερός κόσμος», ο τόπος από όπου ο θάνατος και η ανάσταση γλιτώνουν τον άνθρωπο, σύμφωνα με τη βουδιστική θεολογία. Η τέχνη αυτή γνώρισε ιδιαίτερη αναγνώριση το δεύτερο μισό του 17ου αιώνα, εμπνευσμένη από τα μονόχρωμα έργα του Χισικάουα Μορονόμπου το 1670. Αρχικά, μόνο το ινδικό μελάνι χρησιμοποιούταν, αργότερα οι τυπωμένες αφίσες ζωγραφίζονταν, αλλά το 18ο αιώνα ο Σουζούκι Χαρουνόμπου εξέλιξε την τεχνική της πολύχρωμης τυπογραφίας σε ένα νέο είδος το Νισίκι-ε.
Τα έργα ήταν προσιτά σε μεγάλο μέρος του πληθυσμού, καθώς παράγονταν σε μεγάλες ποσότητες. Προορίζονταν, αρχικά, για αστούς που δεν ήταν αρκετά πλούσιοι, για να αγοράσουν έναν αυθεντικό πίνακα. Τα πρώτα θέματα ήταν σκηνές ψυχαγωγίας, η καθημερινή ζωή, αθλητές του σούμο και διάσημοι ηθοποιοί. Αργότερα, η θεματολογία επικεντρώθηκε στα τοπία. Η σεξουαλικότητα δεν ήταν επιτρεπόμενο θέμα, αλλά παρουσιαζόταν συχνά στα Ukiyo-e. Συχνά, μάλιστα, εκδότες και δημιουργοί τιμωρούνταν για τη δημιουργία τέτοιου είδους έργων!
Το Ukiyo-e αναπτύχθηκε κατά την περίοδο Tokugawa ή Edo (1615-1868). Αυτά τα δύο ονόματα αναφέρονται στα σχετικά ειρηνικά 250 χρόνια, κατά τα οποία οι Σογκούν του Τοκουγκάουα κυβέρνησαν την Ιαπωνία και έκαναν το Edo την έδρα της εξουσίας. Η κοινωνική ιεραρχία της εποχής, που καθιερώθηκε επίσημα από τους ηγεμόνες των Σογκούν, τοποθετούσε τους εμπόρους, το πλουσιότερο τμήμα του πληθυσμού, στο χαμηλότερο άκρο της κλίμακας. Με την ουσιαστική απομάκρυνση της πολιτικής τους εξουσίας, η τάξη των εμπόρων στράφηκε στην τέχνη και τον πολιτισμό ως στίβους που μπορούσε να συμμετάσχει σε ισότιμη βάση με τις ανώτερες τάξεις (πολεμιστές, αγρότες και τεχνίτες). Ήταν η συνεργασία μεταξύ των εμπόρων, των καλλιτεχνών, των εκδοτών και των κατοίκων του Edo που έδωσε στο Ukiyo-e τη μοναδική φωνή του. Με τη σειρά του, το Ukiyo-e παρείχε σ’ αυτές τις ομάδες ένα μέσο, για να αποκτήσουν πολιτιστική θέση έξω από τις εγκεκριμένες σφαίρες του σογκουνάτου, του ναού και της αυλής.
Αν και το Ukiyo-e θεωρήθηκε, αρχικά, «χαμηλή» τέχνη, από —και για— τις κατώτερες τάξεις, το καλλιτεχνικό και τεχνικό του διαμέτρημα είναι σταθερά αξιοσημείωτο. Η ανάγνωση των εικόνων απαιτεί εξαιρετικά υψηλό επίπεδο οπτικής και πολιτιστικής παιδείας. Από τις πρώτες μέρες του, οι εικόνες και τα κείμενα του Ukiyo-e συχνά αναφέρονταν σε θέματα από κλασικές, λογοτεχνικές και ιστορικές πηγές. Ταυτόχρονα, το Ukiyo-e επεκτεινόταν συνεχώς, για να αντικατοπτρίζει σύγχρονα γούστα, ανησυχίες και καινοτομίες κατά τους δυόμισι αιώνες της ανάπτυξής του. Το αποτέλεσμα ήταν μια τέχνη που ήταν ταυτόχρονα λαϊκή, προσιτή, άφθονη, οικονομική και εξαιρετικά εκλεπτυσμένη. Παρουσίαζε, δηλαδή, τόσο το ιστορικό όσο και ό,τι ήταν επίκαιρο, μοντέρνο, κομψό και δημοφιλές. Στα χέρια του καλλιτέχνη, το Ukiyo-e από συνηθισμένο μεταμορφώθηκε σε εξαιρετικό.
Η τέχνη του ξυλότουβλου παρουσιάζεται ως παράδειγμα στο Ukiyo-e, το οποίο εκμεταλλεύτηκε πλήρως τις δυνατότητες αυτού του χαρακτικού μέσου. Κάθε εικόνα δημιουργήθηκε μέσω της συλλογικής προσπάθειας τεσσάρων ειδικευμένων ατόμων: του εκδότη που συντόνιζε τις προσπάθειες των εξειδικευμένων τεχνιτών και διέθετε στην αγορά τα έργα τέχνης, του καλλιτέχνη που σχεδίαζε τα έργα τέχνης με μελάνι σε χαρτί, του σκαλιστή που σκάλιζε σχολαστικά τα σχέδια σε ένα ξύλο ή, στις περισσότερες περιπτώσεις, σε μια σειρά από ξύλινες πλάκες (κατά την περίοδο Edo ο αριθμός των τεμαχίων ήταν κατά μέσο όρο δέκα έως δεκαέξι) και ενός εκτυπωτή που έβαζε χρωστικές στα ξύλινα μπλοκ και τύπωνε κάθε χρώμα σε χειροποίητο χαρτί. Κάθε μέλος αυτής της ομάδας ήταν πολύ ικανό και είχε σχεδόν ίσες ευθύνες για το τελικό αποτέλεσμα.
Οι εικόνες ξύλινων τεμαχίων παρουσιάζουν ένα ευρύ φάσμα στυλ και τεχνικών εκτύπωσης. Οι πρώτες εκτυπώσεις είναι εφεδρικές και μονόχρωμες, τυπωμένες μόνο με μαύρο μελάνι, μερικές με ελάχιστο χρωματισμό στο χέρι. Μεταγενέστερα έργα χτίζονται σε πλούσια στρώματα τυπωμένου χρώματος, μερικά με ανάγλυφες περιοχές που δημιουργούνται από την αλληλεπίδραση πίεσης, σκαλίσματος και υφής χαρτιού. Σε ορισμένα έργα, κηλίδες από αλεσμένο μέταλλο ή μαρμαρυγία έχουν εφαρμοστεί σε επιφάνειες, δημιουργώντας περιοχές που λαμπυρίζουν. Σε μερικά ένα παχύ πέρασμα κόλλας και μαύρου μελανιού εκτύπωσης δημιουργεί μια επιφάνεια που μοιάζει με λάκα.
Το Ukiyo-e σχετίζεται περισσότερο με χαλαρές εκτυπώσεις φύλλων, αντιπροσωπεύεται, όμως, πλούσια σε βιβλία με εικόνες τυπωμένα με ξύλο, που ονομάζονται ehon. Οι τεχνικές εκτύπωσης, που τόσο το κείμενο όσο και οι εικονογραφήσεις ήταν σκαλισμένες σε ξυλότουβλα, παρείχαν τα μέσα, με τα οποία μπορούσαν να παραχθούν μεγάλοι αριθμοί βιβλίων, χωρίς να χρειαστεί να υποστούν την επίπονη και δαπανηρή διαδικασία της χειροκίνητης αντιγραφής, που ήταν προηγουμένως ο κανόνας. Δημοφιλή βιβλία, εγχειρίδια τέχνης και άλμπουμ παράγονταν σε ποσότητα, χρησιμοποιώντας τις ίδιες τεχνικές που επέτρεψαν τη μαζική παραγωγή εκτυπώσεων Ukiyo-e.
Ως μέσο για το Ukiyo-e, η εκτύπωση σε ξυλομπογιές ήταν ιδιαίτερα επιτυχημένη, παράγοντας σε ποσότητα εκπληκτικά όμορφα έργα τέχνης που ήταν διαθέσιμα με σχετικά χαμηλό κόστος. Η συλλογή της Βιβλιοθήκης, που αριθμεί περίπου 2000 εκτυπώσεις ξύλου και 400 τυπωμένα σε μπλοκ ehon, επιβεβαιώνει την ασυναγώνιστη δεξιοτεχνία, την τεχνική αριστεία και τα θεαματικά αποτελέσματα που μπόρεσαν να επιτύχουν οι καλλιτέχνες του Ukiyo-e στην εκτύπωση σε ξύλο. Προκειμένου να ανταποκριθεί στην αυξανόμενη ζήτηση, το Ukiyo-e άρχισε να παράγεται μαζικά, χρησιμοποιώντας σκαλιστά ξύλινα μπλοκ στα τέλη του 17ου αιώνα, καθώς ήταν πιο προσιτό.
Η τυπογραφία με ξύλινο τεμάχιο ήρθε στην Ιαπωνία κατά τον 8ο αιώνα και έγινε η κύρια μέθοδος εκτύπωσης από τον 11ο έως το 19ο αιώνα. Όπως και στην Κίνα, η τεχνολογία χρησιμοποιήθηκε, αρχικά, για την αντιγραφή βουδιστικών κειμένων και, στη συνέχεια, για βιβλία κινεζικής προέλευσης. Μόλις το 1500 άρχισαν να τυπώνονται βιβλία στα ιαπωνικά. Οι ασπρόμαυρες εικονογραφήσεις ήταν μέρος αυτών των πρώιμων κειμένων, στα οποία μερικές φορές προστέθηκε χρώμα με το χέρι, αλλά τελικά οι έγχρωμες εκτυπώσεις αναπτύχθηκαν γύρω στο 1765, καθώς βελτιώθηκαν οι τεχνικές εκτύπωσης. Οι πρώτες έγχρωμες εκτυπώσεις στην Ιαπωνία ήταν πρωτότυπα έργα τέχνης, τα οποία σύντομα οδήγησαν στην έκδοση του δημοφιλούς, μονού φύλλου Ukiyo-e.
Οι μονόφυλλες εκτυπώσεις παρήχθησαν μαζικά για κατανάλωση από το κοινό και πωλήθηκαν από πλανόδιους πωλητές και καταστηματάρχες για πένες. Καθώς η ζωή τους έγινε πιο άνετη και είχαν την οικονομική δυνατότητα να απολαμβάνουν περισσότερες δραστηριότητες, το ukiyo-e έγινε η πιο περιζήτητη μορφή τέχνης. Σε προσπάθειες να ελέγξει την εμφανή κατανάλωση της τάξης των εμπόρων, η κυβέρνηση εξέδιδε περιοδικά διατάγματα που περιόριζαν τα μεγέθη, τα θέματα και τα υλικά του Ukiyo-e, και τελικά λογοκρίθηκαν τα έντυπα μετά το 1799, για να διασφαλίσει ότι τα θέματα δεν ήταν ανήθικα ή πολιτικά ανατρεπτικά.
Τέλος, σε αυτή τη μορφή τέχνης, που καθοδηγείται από την αγορά, τα στυλ άλλαζαν συχνά. Οι πρώτες εκτυπώσεις ήταν ασπρόμαυρες, ενώ ο χρωματισμός των χεριών υιοθετήθηκε σταδιακά αργότερα. Καθώς ο χρωματισμός με το χέρι ήταν πολύ χρονοβόρος για την παραγωγή εκτυπώσεων σε αρκετή ποσότητα, ώστε να ικανοποιηθεί η αυξανόμενη ζήτηση του κοινού, αναπτύχθηκαν τεχνικές, για να εμποδίσουν την εκτύπωση απλών εικόνων δύο ή τριών χρωμάτων. Μέχρι το 1765, καλλιτέχνες, όπως ο Harunobu, σχεδίαζαν πολύχρωμες εκτυπώσεις που ονομάζονταν nishiki-e ή «μπροκάρ εικόνες». Η προσθήκη περισσότερων χρωμάτων είχε ως αποτέλεσμα εκτυπώσεις που ήταν πιο ρεαλιστικές και εκφραστικές. Οι καλλιτέχνες προσπαθούσαν συνεχώς να ξεπεράσουν ο ένας τον άλλον στις εκτυπώσεις τους, όχι μόνο με όμορφα χρώματα, αλλά και έξυπνες συνθέσεις.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Ουκιγιόε, η ιστορία της Ιαπωνικής Ξυλογραφίας», Αρχείο από διάλεξη της ΑΣΚΤ, Φεβρουάριος, 2020.
- “The Floating World of Ukiyo-E, Shadow, Dreams and Substance”, Library of Congress.
- “The history of ukiyo-e and its expansion around the world”, Kumon Museum of Children Ukiyo-e.
