Του Ευγένιου Ακαρίδη,
Όλοι θυμόμαστε, πιστεύω από το σχολείο, τα βασικά για την αρχαία Ελλάδα από τα αρχαϊκά χρόνια μέχρι την εποχή του Περικλή. Δεδομένων, όμως, των τεράστιων διαφορών ανάμεσα στις δύο αυτές πραγματικότητες, είναι δύσκολο να τις συνδέσει κανείς σε μία ιστορία με συνοχή και να καταλάβει πώς φτάσαμε από τους Μυκηναίους και, αργότερα, τους «Σκοτεινούς Αιώνες» στη Χρυσή Εποχή της Αθήνας. Ο συνδετικός κρίκος που μας λείπει είναι η επονομαζόμενη «Επανάσταση των Οπλιτών» τον 7ο περίπου αιώνα π.Χ.
Ο όρος «οπλίτης» στις μέρες μας είναι συνδεδεμένος κυρίως με την πολεμική του χροιά, ως μέλος, δηλαδή, μιας φάλαγγας στον αρχαίο κόσμο και κυρίως στον ελλαδικό χώρο. Αυτή η πλευρά του, όμως, δεν μπορεί να λειτουργήσει χωρίς να ληφθεί υπόψη και η κοινωνική του χροιά, καθώς συνυπάρχουν σε μια σχέση αλληλοϋποστήριξης.
Σε μια περίοδο που άρχισε να εμφανίζεται το αίσθημα της πατρίδας, ο μέσος άνθρωπος άρχισε να ταυτίζει την ευημερία ή καταστροφή του με το έδαφος γύρω του και τους συνανθρώπους πάνω στους οποίους βασιζόταν. Η συλλογικότητα αυτή που αναπτύχθηκε παρουσίασε δύο βασικές ανάγκες για τις οποίες χρειαζόταν συνεργασία: την από κοινού διαχείριση και την από κοινού προστασία. Αυτές, με τη σειρά τους, δημιούργησαν την πόλη και τη φάλαγγα αντίστοιχα, έννοιες που αποτελούν την προαναφερθείσα Επανάσταση των Οπλιτών και συναντώνται στο πρόσωπο του οπλίτη.
Καθώς ο πόλεμος διεξαγόταν για γεωπολιτικούς λόγους (κατάκτηση ή προστασία γης), όσοι τη διαχειρίζονταν και επωφελούνταν από αυτή καλούνταν και να την προστατεύσουν. Έτσι, οι μεσαίοι γαιοκτήμονες κάθε πόλης ήταν εκείνοι που σχημάτιζαν τη φάλαγγα που θα την προστάτευε (συνήθως από 1/3 έως και οι μισοί από τους ικανούς σωματικά άντρες της πόλης). Όπως επέβαλε η κοινωνική πραγματικότητα, όμως, το ποιοι θα πολεμήσουν κατέληξε να επιβάλλει και το πώς.
Οι θρυλικές μονομαχίες και οι θρίαμβοι ηρώων που περιγράφει ο Όμηρος δεν υποχώρησαν τυχαία για να παραχωρήσουν θέση στη φάλαγγα. Η κοινωνική ενότητα περιόρισε τις ριψοκίνδυνες ατομικές επιχειρήσεις στη μάχη και έδωσε έμφαση στο σύνολο, ώστε ο κάθε πολίτης να προστατεύει τον διπλανό του, όπως κάνει και στην κοινωνία ασχολούμενος με τα κοινά. Και ο στόχος της φάλαγγας ήταν προπάντων η προστασία, όπως φαίνεται και από το όνομα το ίδιο των οπλιτών, το οποίο προέρχεται από το «ὅπλον», την ονομασία, δηλαδή, της ασπίδας που χρησιμοποιούσαν.
Είναι σίγουρο πως υπάρχουν μερικοί ακόμα δευτερεύοντες παράγοντες για την εξάπλωση της φάλαγγας. Για παράδειγμα, η μείωση της τιμής των μετάλλων που ήταν απαραίτητα για το δόρυ, την ασπίδα, τον θώρακα και τον υπόλοιπο εξοπλισμό του οπλίτη σήμαινε πως ήταν πλέον εφικτό να τα αποκτήσει μεγαλύτερο κομμάτι του πληθυσμού, ειδικά σε μια δημοκρατική κοινωνία πόλης-κράτους όπου η γη (και άρα και ο πλούτος) δεν άνηκε αυστηρά στην κορυφή της κοινωνικής πυραμίδας.
Η ταύτιση αυτή του προστάτη της πόλης με μια συγκεκριμένη κοινωνική ομάδα τόνωνε το αίσθημα ενότητας και εξασφάλιζε ένα βαθμό δικαιοσύνης στη σχέση δικαιωμάτων-υποχρεώσεων του κάθε πολίτη. Είχε, όμως, και ένα μεγάλο μειονέκτημα που σήμανε την εξαφάνιση της φάλαγγας μέσα σε λιγότερο από μισή χιλιετία.
Δεδομένης της πρόσφατης ανάπτυξης αυτής της συλλογικότητας και των ευρύτερων δημοκρατικών εννοιών, δεν υπήρχαν σοβαρές ευκαιρίες για κοινωνική άνοδο. Έτσι, η τάξη των πιθανών οπλιτών ήταν αρκετά κλειστή, με αποτέλεσμα να συρρικνώνεται συνήθως σταθερά, τόσο από πολέμους όσο και από κοινωνικά φαινόμενα (για παράδειγμα περίπλοκες κληρονομιές), ενώ, παράλληλα, ήταν σπάνιο και δύσκολο να αναπληρωθούν οι απώλειες με παραχώρηση δικαιωμάτων σε άλλες κοινωνικές ομάδες ή ένταξη νέων μελών στην υπάρχουσα.
Σημαντική παρατήρηση είναι, τέλος, πως ο θάνατος της φάλαγγας χρονολογείται στην περίοδο του θανάτου της πόλης-κράτους. Αυτό είναι λογικό, καθώς οι δύο οντότητες είναι αλληλένδετες: στις μεγάλες αυτοκρατορίες που ακολούθησαν δεν ήταν εφικτή η συλλογικότητα σε επαρκή βαθμό, με αποτέλεσμα οι πολεμικές τους μονάδες να το αντανακλούν. Μάλιστα, μια πιο μοντέρνα μορφή της φάλαγγας επανεμφανίστηκε στον Μεσαίωνα, όπου οι πολιτικές οντότητες και οι στρατοί που τις προστάτευαν ήταν μικρότεροι και είχαν περισσότερη συνοχή.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Γιώργος Μαργαρίτης (2015), Πόλεμος και Πολιτική, διαθέσιμο εδώ
- Theories on Development, διαθέσιμο εδώ
