Του Χρήστου Πεξομάτη,
O Jason Stanley, στο βιβλίο του Πώς λειτουργεί ο φασισμός, αναφέρει ότι ένα από τα μεγαλύτερα θετικά χαρακτηριστικά που παρέχει η Δημοκρατία είναι η δυνατότητα της ελεύθερης διάδοσης ιδεών, πολλές φορές αντικρουόμενων. Αυτό συνοψίζεται πρακτικά και στο πλέον κατοχυρωμένο, τόσο κοινωνικά όσο και νομικά, δικαίωμα της ελευθερίας της έκφρασης. Αναφέρει, όμως, ότι αυτό το θετικό στοιχείο που τη χαρακτηρίζει είναι και αυτό που διευκολύνει τη διάδοση ακραίων ιδεών και ιδεολογιών. Ουσιαστικά, το επιχείρημα που θέτει είναι ότι σε ένα δημοκρατικό και κοινωνικά φιλελεύθερο περιβάλλον, ο καθένας μπορεί να εκφράσει ό,τι θέλει. Η κοινωνία είναι, σε δεύτερη φάση, υπεύθυνη για να αποδεχθεί, να αδιαφορήσει ή να απορρίψει την εκάστοτε ιδέα.
Σε ένα τέτοιο φαινόμενο βρισκόμαστε και εμείς θεατές τα τελευταία χρόνια, παρακολουθώντας διαφορετικές προσεγγίσεις σε αρκετά πολιτικά και κοινωνικά ζητήματα εντός της Ε.Ε., που φαίνεται να «φλερτάρουν» με ακραίες πεποιθήσεις. Αυτό δεν είναι απαραίτητα κάτι καινούριο. Η Ευρώπη, άλλωστε, αποτέλεσε πεδίο πολλών αντικρουόμενων αντιλήψεων ανά τα χρόνια, με αρκετά αιματηρά επεισόδια που το επιβεβαιώνουν. Τα τελευταία χρόνια, ιδιαίτερα, η Ευρώπη έχει γίνει μάρτυρας μιας αξιοσημείωτης αλλαγής στο πολιτικό της τοπίο, με την άνοδο των ακροδεξιών κινημάτων να γίνεται όλο και πιο συχνή. Αυτή η έξαρση της υποστήριξης των ακροδεξιών ιδεολογιών έχει προκαλέσει συζητήσεις και προβληματισμούς σε ολόκληρη την ήπειρο, ιδίως μεταξύ των νέων. Επίσης, έχει προκαλέσει και ενδο-ενωσιακές συγκρούσεις σε διπλωματικό επίπεδο, όπως με τις περιπτώσεις της Ουγγαρίας και της Πολωνίας, αν και η τελευταία φαίνεται να αλλάζει, πολιτικά, «τοπίο».
Τα ακροδεξιά κινήματα στην Ευρώπη, χωρίς βέβαια να περιορίζονται στη Γηραιά Ήπειρο, είναι ποικίλα και πολύπλευρα, περιλαμβάνοντας από λαϊκιστές ηγέτες μέχρι εθνικιστικά κόμματα. Οι ομάδες αυτές συχνά έχουν κοινές πολιτικές και κοινωνικές επιδιώξεις. Υποστηρίζουν, παραδείγματος χάριν, αδυσώπητες μεταναστευτικές πολιτικές ή την αυστηροποίηση του ποινικού κώδικα, έχουν εθνικιστικές ατζέντες και (πιθανώς) είναι εχθρικά προσκείμενες προς την παγκοσμιοποίηση και την ευρύτερη ελεύθερη ροή ανθρώπων, κεφαλαίου κ.λπ. Γενικότερα, παρουσιάζουν μία, συνήθως κοινή, τάση προς τον συντηρητισμό. Ωστόσο, η κατανόηση της ανόδου της Ακροδεξιάς απαιτεί μια πιο προσεκτική ματιά στους κοινωνικούς, οικονομικούς και πολιτικούς παράγοντες που επηρεάζουν την ανάπτυξή της.
Οι οικονομικές προκλήσεις, όπως η ανεργία και η οικονομική αστάθεια, έχουν τροφοδοτήσει τη δυσαρέσκεια ορισμένων δημογραφικών ομάδων. Η Ευρώπη έχει δεχθεί ποικίλα τέτοια χτυπήματα, με την καθόλου αμελητέα οικονομική κρίση του 2008, τα παρεπόμενα της πανδημίας COVID-19 και τον πληθωρισμό που βιώνουμε τον τελευταίο χρόνο. Τα ακροδεξιά κινήματα συχνά εκμεταλλεύονται αυτές τις ανησυχίες, προσφέροντας απλές λύσεις και αποδίδοντας την ευθύνη για τις οικονομικές δυσκολίες στους μετανάστες ή στις «παγκόσμιες δυνάμεις». Ένα παρεμφερές παράδειγμα μπορούμε να δούμε και στη συντηρητική Ουγγαρία, η οποία, όντας οικονομικά εξαθλιωμένη μετά το 2010, ξεκινά μία αντι-ευρωπαϊκή πολιτική, αποδίδοντας την ευθύνη για όλη την κατάσταση στους ευρωπαϊκούς θεσμούς και στο Δ.Ν.Τ., δημιουργώντας, έτσι, ένα πολύ ιδιαίτερο αίσθημα του «ανήκειν», σε μία συνθήκη συνεχόμενων και αλλεπάλληλων εσωτερικών εντάσεων.
Πέρα από τα εθνικά σύνορα, η άνοδος των ακροδεξιών κινημάτων έχει επιπτώσεις σε όλη την Ευρώπη. Μπορεί να θέσει σε κίνδυνο μακροχρόνιες σχέσεις και περιπλέκει τις διεθνείς υποθέσεις, ιδιαίτερα στον τομέα της συνεργασίας. Η τελευταία, στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αλλά και άλλων διεθνών οργανισμών, επιβαρύνεται από τη συχνή υιοθέτηση απομονωτικών και εθνικιστικών θέσεων από τους ακροδεξιούς ηγέτες. Αυτή η αλλαγή στην εξωτερική πολιτική μπορεί να έχει επιπτώσεις στις οικονομικές συμφωνίες, στις διπλωματικές σχέσεις και στις προσπάθειες αλληλοβοήθειας για την αντιμετώπιση επειγουσών παγκόσμιων προβλημάτων.
Ένα στοιχείο, ιδιαίτερα σημαντικό, είναι ότι οι ακροδεξιές ιδεολογίες δίνουν συχνά έμφαση στην εθνική ταυτότητα, την πολιτιστική διατήρηση και την απόρριψη των θεωρούμενων απειλών για αυτές τις αξίες. Ένα στοιχείο που αποδίδεται και στον συντηρητισμό, ως πολιτική ιδεολογία, είναι η πολύ μεγάλη αξία της παράδοσης και, κατ’ επέκταση, η σημασία της διατήρησής της. Σε περιόδους ραγδαίων κοινωνικών αλλαγών, τα άτομα μπορεί να στραφούν στα ακροδεξιά κινήματα ως πηγή σταθερότητας και άμυνας απέναντι σε αντιλαμβανόμενες απειλές για την πολιτιστική τους ταυτότητα. Αυτές οι συνθήκες μεταβολής της κοινωνίας είναι, όμως, μία επαναλαμβανόμενη συνθήκη. Σε αυτό το κλίμα, η διασύνδεση του σύγχρονου κόσμου έχει οδηγήσει σε φόβους για την απώλεια της εθνικής κυριαρχίας και της πολιτιστικής ιδιαιτερότητας, την αλλοίωση της εθνικής ταυτότητας, των πολιτιστικών και κοινωνικών αξιών και τη φθορά των παραδοσιακών θεσμών.
Τα ακροδεξιά κινήματα αξιοποιούν αυτούς τους φόβους, προωθώντας μια νοοτροπία του «ανήκειν» απέναντι στους άλλους, που βρίσκει απήχηση σε όσους αισθάνονται ότι έχουν μείνει πίσω από αυτό το συνεχώς εξελισσόμενο παγκοσμιοποιημένο διεθνές περιβάλλον. Κάπως έτσι έρχεται να προστεθεί και η αύξηση της μετανάστευσης και των προσφύγων, η οποία λειτούργησε ως καταλύτης για τα ακροδεξιά κινήματα σε όλη την Ευρώπη. Ορισμένες ομάδες ανθρώπων αντιλαμβάνονται μια απειλή για την εθνική τους ταυτότητα ως αποτέλεσμα των πολιτισμικών και δημογραφικών αλλαγών. Οι ηγέτες της Ακροδεξιάς ή του έντονου συντηρητισμού εκμεταλλεύονται αυτές τις ανησυχίες, παρουσιάζοντας τη μετανάστευση ως απειλή για την πολιτισμική ομοιομορφία και την κοινωνική ενότητα. Αυτός ο λόγος όχι μόνο ευθυγραμμίζεται με τις ξενοφοβικές πεποιθήσεις, αλλά παρέχει, επίσης, ένα σημείο εστίασης για τα άτομα που βιώνουν στέρηση των δικαιωμάτων τους στο δυναμικό κοινωνικοπολιτικό περιβάλλον.
Σε όλο αυτό το πολύπλοκο φαινόμενο, το οποίο προφανώς έχει πάρα πολλές εκφάνσεις και διαφορετικούς τρόπους αποτύπωσης στην πολυδιάστατη κοινότητα των ευρωπαϊκών χωρών, μια απλουστευτική και συμπεριληπτική προσέγγιση πιστεύω πως θα ήταν πολύ δύσκολο να γίνει (και να είναι) έγκυρη. Ζούμε σε μία συγκυρία από την οποία προκύπτουν και τάσεις προς τον φιλελευθερισμό από πιο έντονα παραδοσιακές κοινωνίες, όπως στην πρόσφατη περίπτωση της Πολωνίας, και αντίστοιχες τάσεις προς τον συντηρητισμό από κοινωνίες που παραδοσιακά ήταν πιο φιλελεύθερες, όπως π.χ. με τη στροφή της Γαλλίας ή (ίσως) και της Ιταλίας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Nationalist, populist, far-right parties eye rising support across Europe, Al Jazeera, διαθέσιμο εδώ
- The rise of the far right in Europe, The Economist, διαθέσιμο εδώ
- The Rise of The Far Right in Europe, European Institute of the Mediterranean (IEMed), διαθέσιμο εδώ
- Dealing with the rise of the far right in Europe, The Guardian, διαθέσιμο εδώ
- Understanding Orban’s political hold on Hungary, GIS Reports, διαθέσιμο εδώ
