Της Άννας Κουτσαυτούλη,
Οι λοιμώξεις του αυτιού (ωτίτιδες) συγκαταλέγονται στις συχνότερες λοιμώξεις κατά την παιδική ηλικία, μαζί με τις λοιμώξεις του αναπνευστικού συστήματος. Η οξεία μέση ωτίτιδα, δηλαδή η φλεγμονή του μέσου ωτός, είναι ο πιο κοινός τύπος ωτίτιδας που συναντάται στην παιδιατρική και εμφανίζεται με ιδιαίτερα υψηλή συχνότητα κατά τους χειμερινούς μήνες στα παιδιά. Αν και πρόκειται για ασθένεια με την οποία η ιατρική κοινότητα είναι εξοικειωμένη, η οξεία μέση ωτίτιδα (acute otitis media) απαιτεί προσεκτική και έγκαιρη αντιμετώπιση, ώστε να αποφευχθούν τυχόν επιπλοκές που μπορεί να προκαλέσει. Στο παρόν άρθρο, θα εξετάσουμε την αιτιολογία, τη διάγνωση και θεραπεία, αλλά και τον λόγο για τον οποίο οι λοιμώξεις του αναπνευστικού συστήματος είναι τόσο άρρηκτα συνδεδεμένες με την οξεία μέση ωτίτιδα.
Αρχικά, το αυτί διαιρείται ανατομικά σε τρεις περιοχές: έξω, μέσο και έσω αυτί. Η οξεία μέση ωτίτιδα αναφέρεται στη φλεγμονή που συμβαίνει στην κοιλότητα του μέσου ωτός, η οποία οριοθετείται από το έξω αυτί με την τυμπανική μεμβράνη (το γνωστό τύμπανο), συνεπώς η φλεγμονή συμβαίνει πίσω από το τύμπανο. Αποτελεί τη δεύτερη συχνότερη λοιμώδη νόσο στα παιδιά, με τη συχνότητά της να κορυφώνεται κατά την ηλικία 6-24 μηνών. Ωστόσο, παρατηρείται και σε μεγαλύτερα παιδιά, αλλά και σε ενήλικες. Οι μικροοργανισμοί που ενοχοποιούνται είναι στην πλειονότητα των περιπτώσεων βακτήρια, με συχνότερο τον στρεπτόκοκκο (Streptococcus Pneumoniae). Σε μερικές περιπτώσεις, η ωτίτιδα μπορεί να είναι ιογενής, μιας και ιοί όπως ο RSV και μερικά στελέχη κορονοϊών και ιού γρίπης έχουν ενοχοποιηθεί, ωστόσο η οξεία μέση ωτίτιδα θεωρείται και αντιμετωπίζεται ως μια, κατά κύριο λόγο, βακτηριακή λοίμωξη.
Πέρα από τα μικροβιακά αίτια, στην παθογένεια της μέσης ωτίτιδας έχει αναγνωριστεί και η συμμετοχή περιβαλλοντικών, γενετικών και άλλων παραγόντων. Έτσι, οι συχνότεροι παράγοντες κινδύνου είναι:
- Έκθεση στον καπνό του τσιγάρου
- Ανεπάρκεια βιταμίνης Α
- Ιστορικό οξείας μέσης ωτίτιδας του ίδιου του ατόμου (αν έχει συμβεί μία φορά, είναι πολύ πιθανό να ξανασυμβεί)
- Αλλεργίες
- Γενετική προδιάθεση
- Συγγενείς ανατομικές ανωμαλίες μέσου ωτός που αυξάνουν την πιθανότητα λοίμωξης
- Χειρουργικές επεμβάσεις ωτός
- Ανοσοανεπάρκεια: Αδυναμία του ανοσοποιητικού συστήματος να καταπολεμήσει λοιμώξεις (λόγω καταστάσεων όπως κακοήθειες, ανοσοκατασταλτική θεραπεία, AIDS)
- Διαβίωση σε συνθήκες συνωστισμού (παιδικοί σταθμοί, νηπιαγωγεία κ.λπ.), οι οποίες αυξάνουν την πιθανότητα έκθεσης σε παθογόνους μικροοργανισμούς
- Όχι μητρικός θηλασμός
Η οξεία μέση ωτίτιδα, στην πλειοψηφία των περιπτώσεων, δεν εμφανίζεται μόνη της, αλλά συμβαίνει ταυτόχρονα ή ακολουθεί μια λοίμωξη του ανώτερου αναπνευστικού συστήματος. Ο λόγος που οι δύο αυτοί τύποι λοιμώξεων είναι τόσο στενά συνδεδεμένοι είναι ανατομικός. Το μέσο αυτί και ο ρινοφάρυγγας (το ανώτερο τμήμα του φάρυγγα που βρίσκεται πίσω από τη μύτη) επικοινωνούν μεταξύ τους μέσω ενός λεπτού πόρου, ο οποίος ονομάζεται ευσταχιανή σάλπιγγα. Η ευσταχιανή σάλπιγγα φυσιολογικά παραμένει κλειστή και ανοίγει σε συγκεκριμένες συνθήκες, όπως το χασμουρητό, το φύσημα της μύτης και η κατάποση, ώστε να εξισώνει την πίεση στο μέσο αυτί με αυτήν του περιβάλλοντος. Έτσι, υπάρχει φυσιολογικός αερισμός του αυτιού και διατηρείται η ακεραιότητα του τυμπάνου. Επιπλέον, αυτό το κανάλι επικοινωνίας καθαρίζει εκκρίσεις του μέσου ωτός, ώστε αυτές να απομακρύνονται από το αυτί και να μην δημιουργούν συνθήκες ανάπτυξης μικροβίων. Σε λοιμώξεις ανώτερου αναπνευστικού, όμως, η ευσταχιανή σάλπιγγα παύει προσωρινά να λειτουργεί σωστά. Λοιμώξεις ή αλλεργίες προκαλούν φλεγμονή και οίδημα στο εσωτερικό της, με αποτέλεσμα την ανάπτυξη και πολλαπλασιασμό μικροοργανισμών, οι οποίοι είναι αυτοί που προκαλούν τη φλεγμονή στην κοιλότητα του μέσου ωτός.
Εφόσον οι λοιμώξεις του αυτιού συνδέονται με τις αναπνευστικές λοιμώξεις, εμφανίζουν την ίδια εποχιακή κατανομή με αυτές, γι’ αυτό παρουσιάζουν έξαρση κατά τους χειμερινούς μήνες. Με τι συμπτώματα εμφανίζονται όμως; Η οξεία μέση ωτίτιδα παρουσιάζεται με τα εξής χαρακτηριστικά συμπτώματα:
- Πόνος στο αυτί (ωταλγία): Τα μεγαλύτερα παιδιά παραπονιούνται για πόνο στο αυτί, ενώ τα βρέφη γίνονται ευερέθιστα, κλαίνε και συχνά τραβούν το «πάσχον» αυτί, διότι αυτό βοηθά στο να μειωθεί η πίεση που ασκείται στο τύμπανο και να μειωθεί έτσι και ο πόνος. Επίσης, χαρακτηριστικό του πόνου είναι ότι γίνεται χειρότερος όταν το άτομο ξαπλώνει.
- Ωτόρροια (ροή υγρού από το αυτί): Συμβαίνει μόνο όταν προκαλείται διάτρηση του τυμπάνου, η οποία συνοδεύεται από τερματισμό του πόνου, λόγω τερματισμού της πίεσης που ασκείται στο τύμπανο
- Πυρετός
- Συστηματικά συμπτώματα λοίμωξης: Ανορεξία, διάρροια, πονοκέφαλος, αίσθημα κόπωσης κ.ά.
Όσον αφορά τη διαγνωστική διερεύνηση, αυτή είναι συνήθως κλινική, βασίζεται, δηλαδή, στο ιστορικό και στα συμπτώματα, χωρίς να χρειάζεται περαιτέρω διερεύνηση. Μια εύκολη και αξιόπιστη διαγνωστική διαδικασία είναι η πνευματική ωτοσκόπηση, κατά την οποία ο ιατρός μπορεί να εξετάσει με το ωτοσκόπιο το εσωτερικό του αυτιού και να ελέγξει για την ύπαρξη υγρού πίσω από το τύμπανο, ενδεικτικό φλεγμονής του μέσου ωτός. Συγκεκριμένα, ο ιατρός μπορεί να εισάγει με το ωτοσκόπιο λίγο αέρα στο εσωτερικό του αυτιού, ο οποίος φυσιολογικά θα πρέπει να προκαλέσει μικρή μετακίνηση της τυμπανικής μεμβράνης προς τα μέσα. Αν, όμως, πίσω από το τύμπανο υπάρχει υγρό, ο αέρας δεν μπορεί να μετακινήσει την τυμπανική μεμβράνη, λόγω του ασυμπίεστου υγρού που υπάρχει πίσω από αυτήν.
Η ακολουθούσα θεραπευτική γραμμή που θα συστήσει ο ιατρός καθορίζεται από πολλούς παράγοντες, όπως η ηλικία και η σοβαρότητα των συμπτωμάτων. Η οξεία μέση ωτίτιδα θεραπεύεται, κυρίως, με μη χειρουργικά μέσα, τα οποία περιλαμβάνουν:
- Αναμονή και παρακολούθηση (wait-and-see approach): Οι κατευθυντήριες οδηγίες συμβουλεύουν για αρχική αναμονή σε παιδιά άνω των 2 ετών, με μη σοβαρή νόσο (ήπια ωταλγία και πυρετός κάτω από 39), διότι στις περισσότερες περιπτώσεις τα συμπτώματα βελτιώνονται εντός 1-3 ημερών και η λοίμωξη υποχωρεί από μόνη της σε 1-2 εβδομάδες. Για παιδιά κάτω των 2 ετών, χωρίς βέβαιη διάγνωση ωτίτιδας, δεν συνίσταται το μέτρο wait–and–see. Η προσέγγιση αυτή αποσκοπεί στον έλεγχο της άσκοπης χρήσης αντιβιοτικών που ευνοεί την ανάπτυξη ανθεκτικών στελεχών βακτηρίων. Σε κάθε περίπτωση, για την εφαρμογή της wait–and–see προσέγγισης, μεγαλύτερη σημασία έχει η κλινική κρίση κάθε γιατρού και η εκτίμηση των διαφόρων παραμέτρων για κάθε άτομο ξεχωριστά, παρά οι διεθνείς οδηγίες.
- Αντιβιοτική θεραπεία: Αν τα συμπτώματα δεν υποχωρήσουν μετά την περίοδο παρακολούθησης, θα πρέπει ο ασθενής να ξεκινήσει αντιβίωση. Παιδιά κάτω των 6 μηνών με επιβεβαιωμένη διάγνωση ξεκινούν αμέσως αντιβίωση, χωρίς την περίοδο αναμονής. Αν και τα συμπτώματα υποχωρούν συνήθως λίγες μέρες μετά την έναρξη της αντιβίωσης, αυτό δεν σημαίνει ότι η αντιβίωση θα πρέπει να διακοπεί τότε, παρά μόνο όταν το έχει συστήσει ο ιατρός. Η πρόωρη διακοπή της αντιβίωσης είναι ένα συχνό λάθος (ιδίως των γονιών) και ένας από τους κύριους λόγους που μια ωτίτιδα δεν θεραπεύεται επιτυχώς.
- Αναλγητικά και αντιπυρετικά
Μια μειονότητα των ασθενών με οξεία μέση ωτίτιδα δεν ανταποκρίνεται στη θεραπεία και απαιτούν πρόσθετα μέτρα. Αν η νόσος επιμένει και το υγρό παραμένει στο αυτί για περισσότερο από 3 μήνες, τότε συνίσταται μια μικροεπέμβαση που ονομάζεται μυριγγοτομή, κατά την οποία δημιουργείται μια μικρή τομή στο τύμπανο για να αποσυμφορηθεί το μέσο αυτί από το υγρό. Έπειτα, στην τομή τοποθετείται ένα σωληνάκι, ώστε το αυτί να αερίζεται κανονικά και να προληφθεί η εκ νέου συσσώρευση υγρού. Όταν το σωληνάκι αφαιρεθεί, το τύμπανο επουλώνεται ξανά μόνο του.
Η αυξημένη συχνότητα της οξείας μέσης ωτίτιδας και τα χαρακτηριστικά συμπτώματά της επιτρέπουν την έγκαιρη αντιμετώπισή της στην πρωτοβάθμια φροντίδα υγείας, ενώ η νοσηλεία παιδιών με οξεία μέση ωτίτιδα συνήθως δεν κρίνεται απαραίτητη. Ωστόσο, επειδή το μέσο αυτί είναι μια δομή που γειτνιάζει με πολλές άλλες σημαντικές δομές, η έγκαιρη διάγνωση και θεραπεία δεν θα πρέπει να αμελείται, διότι εξαλείφει τον κίνδυνο σοβαρών επιπλοκών. Αν και η τεράστια πλειοψηφία των περιστατικών υποχωρούν χωρίς κάποιο ανεπιθύμητο αποτέλεσμα, η επανεξέταση από ιατρό μετά την ολοκλήρωση της θεραπείας κρίνεται απαραίτητη. Τέλος, δεν θα πρέπει να υποτιμάται η σημασία του εμβολιασμού ως μέτρο πρόληψης. Ιδιαίτερα το εμβόλιο κατά του πνευμονιόκοκκου (ή αλλιώς στρεπτόκοκκου της πνευμονίας) είναι στο εθνικό πρόγραμμα εμβολιασμού από το 2006 για όλα τα υγιή παιδιά 2-59 μηνών και συνιστά πρωταρχικό μέτρο πρόληψης, καθώς ο στρεπτόκοκκος ενοχοποιείται για τα περισσότερα περιστατικά ωτίτιδας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Acute Otitis Media, PubMed. Διαθέσιμο εδώ
- Ear infection (middle ear), mayoclinic.org. Διαθέσιμο εδώ
- Ear Infection (Otitis Media), clevelandclinic.org. Διαθέσιμο εδώ
