Της Γεωργίας-Αλεξάνδρας Καλογεροπούλου,
Τον 17ο_18ο αιώνα, η θεματική που αφορούσε την ερωτική απογοήτευση ως απόρροια του μονόπλευρου έρωτα ήταν πολύ δημοφιλής. Ειδικά, η τρέλα και η οργή, που προκαλείται από την ανταπόδοτη αγάπη, ήταν αναπόσπαστο κομμάτι πολλών παραστάσεων όπερας. Γι’ αυτόν το λόγο, το έπος Orlando furioso του Lodovico Ariosto, το 1516, ήταν τρομερά αγαπητό στο κοινό, το οποίο μελοποιήθηκε από τους Luigi Rossi (1642), Jean Baptiste Lully (1685) και Agostino Steffani (1691), Vivaldi (1727), Handel (1733), Piccinni (1778), Haydn (1783) και πολλούς άλλους.
Ο Carl Philipp Emanuel Bach θεωρούσε την παραφορά και τον θυμό ως τα πιο «μεγαλειώδη συναισθήματα». Η οργή στην όπερα συνδέεται άρρηκτα με την εκδίκηση, ως λυτρωτική δύναμη από την απιστία. Στην όπερα του Mozart, Don Giovanni, η πιεστική απαίτηση της Donna Anna από τον Don Ottavio, “Vendetta ti chieggio, la chiede il tuo cor”, είναι σε γενικές γραμμές ένα επαναλαμβανόμενο εξαγγελτικό μοτίβο (leitmotiv) στην όπερα.
Ακόμα, η μυθολογία συνδέεται με το αρχετυπικό κομμάτι της όπερας: την εκδίκηση που παίρνει ο τυφλωμένος από τη ζήλεια του ερωτευμένος. Οι μαινάδες, δηλαδή, οι ελληνορωμαϊκές θεές της εκδίκησης είναι υπεύθυνες για την τιμωρία αυτών που σφάλλουν. Στα πιο υποβλητικά μέρη της όπερας του μπαρόκ συμπεριλαμβάνονται και οι σκηνές που οι μαινάδες εισέρχονται στη σκηνή με αναμμένους πυρσούς, κραδαίνοντας ξίφη. Ένα παράδειγμα από αυτά είναι η όπερα του Handel Θησέας, του 1712. Η Μήδεια καλεί τις μαινάδες να δώσουν τέλος στη ζωή του βασιλιά Θησέα, όταν η Αίγλη, η αντίζηλός της, την πείθει να μην το κάνει, γιατί θα σταματήσει να είναι μαζί του.
Ο Κωνσταντίνος Φλώρος σημειώνει ότι η άρια της Μήδειας σε ντο ελάσσονα στην τέταρτη σκηνή, “Dal cupo baratro venite, oh furie, quelle mie ingiurie a vendicar” εμπεριέχει ορισμένα χορευτικά σημεία και η δομή της είναι βασισμένη σε αυστηρή περιοδικότητα (16+16, 16+8 μέτρα, Da capo). Είναι αξιοσημείωτο ότι τα μπάσα σταματούν κατά τη διάρκεια του τραγουδιού της Μήδειας. Η φωνή της, που έχει σχετικά βαθιά χροιά, συνοδεύεται σε ουνίσονο από τα βιολιά. Σχηματίζει, έτσι, τη βάση ενός τρίφωνου μέρους, του οποίου οι υψηλές φωνές εκτελούνται από τα όμποε. Ο χρωματισμός στην τελευταία συλλαβή του vendicar αποτελεί έκφραση του μένους της. Εκτός αυτού, η Μήδεια τραγουδάει, επίσης, στην πέμπτη, και τελευταία, σκηνή της όπερας μια εκρηκτική άρια εκδίκησης σε σολ-ελάσσονα (Moriro, ma vendicata), ενώ η λέξη κλειδί, vendicata, δίνει και πάλι την ευκαιρία για μια ορμητική κολορατούρα.
Η τελευταία όπερα του Handel, Δηιδάμεια (του 1740), είχε και αυτή στο επίκεντρο το θέμα της ζήλειας. Ο Αχιλλέας, ο αρραβωνιαστικός της Δηιδάμειας, μεταμφιέζεται σε γυναίκα και κρύβεται στην αυλή του πατέρα της, Λυκομήδη. Ο Οδυσσέας, και αυτός μεταμφιεσμένος, έχει έρθει με σκοπό να φέρει τον Αχιλλέα στη μάχη, όμως, δεν αναγνωρίζει τον Αχιλλέα με αποτέλεσμα να φλερτάρει μαζί του. Στο τέλος, ο Αχιλλέας και η Δηιδάμεια παντρεύονται, αλλά πηγαίνει και πίσω στην Τροία με τον Οδυσσέα. Οι επισημάνσεις του Κωνσταντίνου Φλώρου για αυτήν την όπερα είναι ότι το κείμενο της άριας είναι σε φα –μείζονα αρ.11– μία μουσική δωματίου ψυχολογικού χαρακτήρα που περιγράφει τρεις βασικές καταστάσεις της ψυχής: τον πόνο της καρδιάς κατά τον χωρισμό από έναν αγαπημένο άνθρωπο, τον βαθύ πόνο, τον οποίο διαισθάνεται κανείς όταν ανακαλύπτει τον αγαπημένο του άνθρωπο στην αγκαλιά κάποιου άλλου, και την απόλυτη απελπισία και δίψα για εκδίκηση, οι οποίες πηγάζουν από τη ζήλεια. Αυτή η άρια χαρακτηρίστηκε δικαίως ως ένα ψυχολογικό περιγραφικό αριστούργημα της μουσικής. Ο Handel αναπαριστά την «απελπισμένη μανία» (furore disperato), στο μεσαίο μέρος σε ρε–ελάσσονα (Furioso) με μία κολορατούρα, η οποία ενδιατρίβει γύρω από τη μελωδική τρίτη βαθμίδα φα της παραπάνω κλίμακας.
Στον Οθέλλο, το έργο του Σαίξπηρ, η ζήλεια περιγράφεται ως ένα τέρας αποκρουστικό με πράσινα μάτια. Αυτός είναι ένας πολύ καλός χαρακτηρισμός για να περιγράψει τί νιώθει κάποιος, όταν υποψιάζεται ότι πάει να χάσει τον αγαπημένο του. Δεν έχει την ικανότητα να λειτουργήσει με τη λογική, ο φθόνος κυριαρχεί και οδηγεί τις επόμενες κινήσεις του πληγωμένου, που, συνήθως, είναι εκδικητικές. Στην όπερα έχει παρουσιαστεί πάρα πολλές φορές αυτή η συγκυρία και από τους παραπάνω συνθέτες, αλλά και από άλλους εκείνης της εποχής.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΗΓΗ
- Κωνσταντίνος Φλώρος: ο άνθρωπος , έρωτας και η μουσική. Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 2006
