Της Μαρίας Μπαλαούρα,
Κάθε οικογένεια σε ένα ελληνικό σπίτι, την πρώτη μέρα του χρόνου, με έντονη τη χαρά και τη γιορτινή διάθεση, ανταλλάσσει φιλιά, κάποιοι και δώρα, ευχές και, φυσικά, κόβουν την καθιερωμένη βασιλόπιτα, ενώ μεγάλη είναι η ανυπομονησία για το σε ποιον θα τύχει το φλουρί! Ως γνωστόν, ο νοικοκύρης του σπιτιού κόβει αρχικά σε σχήμα σταυρού τη βασιλόπιτα και έπειτα σε φέτες, αφιερώνοντας κάθε κομμάτι πρώτα στον Χριστό και την Παναγιά, στον Άγιο Βασίλειο και έπειτα στα μέλη της οικογένειας. Σε κάποιες περιοχές της χώρας, όμως, υπήρχαν κάποια ξεχωριστά έθιμα, πολλά από τα οποία έχουν διατηρηθεί μέχρι και σήμερα.
Ήπειρος
Τα πρωτοχρονιάτικα ήθη ήταν άμεσα συνδεδεμένα με τον κτηνοτροφικό χαρακτήρα της περιοχής! Μάλιστα, σε πολλά χωριά, όπως το Κεράσοβο, εκτός από το φλουρί έβαζαν μέσα έναν σταυρό που συμβόλιζε μια ευλογημένη χρονιά, ένα στάχυ για καλή σοδειά, ενώ για τους καλλιεργητές του τσίπουρου και του κρασιού έβαζαν ένα κλαρί κληματόβεργας. Στο τζάκι έβαζαν πολλά και μεγάλα κούτσουρα, για να κρατήσει η φωτιά. Αν έσβηνε η φωτιά μια τέτοια νύχτα, θεωρούταν γρουσουζιά. Η βασιλόπιτα στην Ήπειρο δεν ήταν γλυκιά, μα αλμυρή! Ουσιαστικά, αποτελεί μια ζυμωτή πίτα γεμισμένη με τυρί, γνωστή και ως «βασιλοκουλούρα». Όσο οι γυναίκες ζύμωναν την πίτα, οι άντρες του σπιτιού μαζεύονταν στα καφενεία, για να παίξουν χαρτιά για το «καλό» της ημέρας με λίγα χρήματα. Στο χωριό Πωγώνι, έφτιαχναν τρεις «βασιλοκουλούρες», μία μεγάλη για το σπίτι και δύο για τον τσοπάνη και τον γελαδάρη. Το πρωί της πρωτοχρονιάς κάθε οικογένεια πηγαίνει να παρακολουθήσει τη Θεία Λειτουργία. Μετά το τέλος της, η οικογένεια γυρνάει στο σπίτι. Εκεί, ο νοικοκύρης, κρατώντας το ρόδι από το πρωί, μπαίνει μέσα στο σπίτι με το δεξί και, έπειτα, το σπάει στην πόρτα, ευχόμενος «υγεία, ευτυχία και χαρά το νέο έτος και όσες ρώγες έχει το ρόδι, τόσες λίρες να έχει η τσέπη μας όλη τη χρονιά».
Τρίκαλα – Καρδίτσα
Σε πολλά χωριά της Καρδίτσας, ακόμα και σήμερα, πλάθουν τη «βασιλοκλούρα», δηλαδή μια μπουγάτσα από αλεύρι σίτου με σχέδια σταυρού και λουλουδιών. Μέσα τοποθετούσαν ένα φλουρί και σε όποιον τύχαινε θα ήταν καλότυχος όλη τη χρονιά. Εκτός αυτού τοποθετούσαν ένα κλωνάρι κορομηλιάς ως συμβολισμό για τα πολλά αμπέλια και τα δέντρα, ένα σπυρί σιτάρι που θα χάριζε ευημερία για τον τυχερό γεωργό που θα του τύχαινε και λίγες τρίχες από την αγελάδα που σήμαινε για τον καλότυχο ότι θα αποκτήσει πολλά ζώα. Μάλιστα, έφτιαχναν μια «βασιλοκλούρα» και για τα ζώα τους, την οποία έσπαζαν πάνω στη ράχη της αγελάδας και τάιζαν με τα κομμάτια της και τα υπόλοιπα ζώα. Τέλος, στο πρωτοχρονιάτικο τραπέζι, τοποθετούσαν κι ένα σερβίτσιο για κάποιο μέλος που λείπει σε ξένη χώρα ή είναι στον στρατό.
Σύμη
Στο συμιώτικο πρωτοχρονιάτικο τραπέζι την τιμητική της θέση έχει κάθε χρόνο η σούπα από αρνί ή κατσίκι. Αντί για βασιλόπιτα, φτιάχνουν το κλασικό, παραδοσιακό τους γλυκό, τα «ακούμια», τα οποία ζύμωναν αποβραδίς και τα τηγάνιζαν το χάραμα, κάνοντας όλο το σπίτι να μοσχοβολήσει, και τέλος τα πασπάλιζαν με άχνη ζάχαρη και μέλι! Μέσα έβαζαν την «κοσμάρα», δηλαδή το φλουρί, ή μια χρυσή λίρα ή ένα «ναπολεόντειο» ή έναν «κωνσταντινάτο» για καλοτυχία και ευημερία, ανάλογα την οικονομική θέση του κάθε νοικοκύρη. Στο παρελθόν, το βράδυ της Πρωτοχρονιάς χτυπούσε, εκτός από τις καμπάνες της εκκλησίας, και το κανονάκι από το κάστρο της Παναγιάς, το οποίο, όμως, εξαφανίστηκε μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Τα ξημερώματα, οι νοικοκυρές παίρνουν από το εικονοστάσι την εικόνα της Παναγίας μαζί με ένα κερί και την γυρίζουν σε όλο το σπίτι, για να κάνει όπως λένε «ποδαρικό η Παναγία», ενώ μετά την πρωινή λειτουργία, οι γυναίκες τρέχουν να ανάψουν τα καντήλια σε εκκλησιές και εξωκλήσια που δεν λειτουργούν πια. Τέλος, αυτή τη γιορτινή μέρα οι νονοί κάνουν τη «μπουλιστρίνα», δηλαδή την ανταλλαγή δώρων στα βαφτιστήρια τους, ενώ όσοι νονοί δεν είχαν λεφτά για παιχνίδι, στόλιζαν με χρυσό χαρτί ένα κουκουνάρι από κυπαρίσσι!
Κως
Με στολισμένα, φωτεινά και γεμάτα χαρούμενα χρώματα, ομοιώματα εκκλησιών και καραβιών πηγαίνουν οι νέοι της Κω από σπίτι σε σπίτι, τραγουδώντας τα κλασικά πρωτοχρονιάτικα κάλαντα, αλλά και τα παραδοσιακά κάλαντα του νησιού: «Εις αυτό το Νέον Έτος Βασιλείου εορτή ήρθα να σας χαιρετήσω με την πρέπουσα ευχή. Εύχομαι λοιπόν να ζείτε πολλούς χρόνους ευτυχείς, τον Βασίλειο τον Μέγα να ‘χετε συνδρομητή. Κι όσους έχετε στα ξένα να δεχθείτε με καλό, με υγεία κι ευτυχία τον Θεό παρακαλώ, Κι εις έτη πολλά κι ένα κομμάτι μπακλαβά». Μπακλαβάς, λοιπόν, είναι και το παραδοσιακό γλυκό για την πρώτη μέρα του χρόνου, στολισμένο με σησάμι καβουρδισμένο και καρύδι ή αμύγδαλο, τα φύλλα του οποίου άνοιγαν με το «πιτθαριόξυλο». Οι πλούσιες οικογένειες ή αυτές που είχαν αρραβωνιασμένη κόρη έφτιαχναν δύο μπακλαβάδες, έναν «καλό» και έναν «κέλη». Το πρώτο κομμάτι από τον «καλό» έπαιρνε πάντα ο γαμπρός, όπως παλιότερα έκανε ο παπάς, όταν τους ευλογούσε.
Λέρος
Στη Λέρο, ένα μέλος του σπιτιού έφερνε μια πέτρα και ένα δοχείο με το «αμίλητο» νερό, αφού, όπως λένε, δεν πρέπει να μιλήσει όσο το κουβαλάει! Ραντίζουν με το νερό τις γωνιές του σπιτιού και εύχονται η υγεία των μελών να είναι όλο τον χρόνο γερή σαν την πέτρα, ενώ όταν φέρνει ο νοικοκύρης το ρόδι κάνει τρία βήματα μπροστά, λέγοντας «1,2,3 μέσα τα καλά» και μετά ξανά τρία βήματα πίσω, λέγοντας «1,2,3 έξω τα κακά».
Μυτιλήνη
Στη Μυτιλήνη, την Πρωτοχρονιά φτιάχνουν μια εξαίσια πίτα με τη σωστότερη αναλογία αλμυρού και γλυκού, την «Αγιασώτικη» βασιλόπιτα, συνταγή προερχόμενη από τη Μικρά Ασία, που απαιτεί τουλάχιστον τρεις ώρες προετοιμασίας και πέντε με οχτώ ώρες ψησίματος. Μέσα στην πίτα βάζουν γλυκάνισο, πορτοκάλι, λάδι, δεκαπέντε μπαχαρικά όπως κανέλα, πιπερόριζα, γαρύφαλλο κ.α. ξηρή μυζήθρα, ζάχαρη κ.λπ. Αυτή η πίτα παλιότερα καταναλωνόταν και την περίοδο μαζέματος της ελιάς, αφού φημίζεται για τη θερμιδική της αξία, αλλά και την ικανότητα να διατηρηθεί για πολλές μέρες χωρίς ψύξη.
Κάθε τόπος, λοιπόν, προσπαθεί με συμβολικούς τρόπους να προσκαλέσει την καλοτυχία στο σπιτικό, αλλά και να δημιουργήσει μια ξεχωριστή συνταγή εμπνευσμένη από τα αγνά προϊόντα που καλλιεργεί, για να τιμήσει τη νέα χρόνια και τη γιορτή του Αγίου Βασιλείου. Έθιμα που κρατούν ακόμα και σήμερα μη αφήνοντας χώρο σε ξενόφερτες συνήθειες και διατηρώντας το παραδοσιακό, ελληνικό εορταστικό κλίμα της πρώτης μέρας του νέου έτους!
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΗΓΗ
- Πρωτοχρωνιάτικα ήθη και έθιμα σε περιοχές της Ελλάδας, protothema.gr, διαθέσιμο εδώ
