Της Γεωργίας Παγιαβλά,
Όπως κάθε χρόνο, έτσι και φέτος, στο παρόν άρθρο θα προτείνω πέντε βιβλία που ξεχώρισα. Αλλά, ως οικονομολόγος, δεν θα έλεγα ότι ανήκω στην κατηγορία επιστημόνων/νισσών που θεωρούν πως το μέλημα των οικονομικών είναι η αποτελεσματικότητα, δηλαδή η παραγωγή περισσότερων αγαθών, χρησιμοποιώντας όσο το δυνατόν λιγότερους πόρους. Για αυτό, προσπαθώ να υπερβώ τη στενή εστίαση στην αποδοτικότητα και να εστιάσω σε μια διεπιστημονική προσέγγιση, που θα μου επιτρέψει την ευρύτερη εξέταση της ανθρώπινης συμπεριφοράς, των κοινωνικών δομών και των ηθικών προβληματισμών. Συνεπώς, τα αναγνώσματά μου είναι προσανατολισμένα σε ηθικούς προβληματισμούς, στην κατανόηση της πραγματικότητας σε ιστορικά και κοινωνικά πλαίσια και στον κριτικό φιλοσοφικό προβληματισμό, μεταξύ άλλων.
Η Αναρχική Ηθική του Πιοτρ Κροπότκιν
Αρκετά χρόνια πριν από τον θάνατό του, το 1921, ο Ρώσος αναρχικός Πιοτρ Κροπότκιν ξεκίνησε τη συγγραφή της Αναρχικής Ηθικής, ένα έργο που τον απασχόλησε ξανά τα τελευταία χρόνια της ζωής του, αλλά παρέμεινε ανολοκλήρωτο. Σε όλο το ημιτελές βιβλίο του, ο Κροπότκιν υπογραμμίζει την ιδέα ότι η αυθεντική ηθική διαίσθησή μας, που καθοδηγεί την κοινωνική συμπεριφορά, είναι ενστικτώδης και έχει τις ρίζες της στην ενσυναίσθηση και στην εγγενή ενότητα της ομαδικής ζωής. Ο Κροπότκιν υποστήριζε με πάθος ότι η αμοιβαία βοήθεια είναι απαραίτητη για την επιτυχή κοινωνική διαβίωση, με τον «χρυσό» κανόνα «Κάνε στους άλλους ό,τι θα ήθελες να σου κάνουν οι άλλοι υπό τις ίδιες συνθήκες», να αποτελεί το ηθικό θεμέλιο. Ο Κροπότκιν υποστηρίζει ότι αυτή η έμφυτη ανθρώπινη ηθική αίσθηση διαστρεβλώθηκε από τον νόμο, τη θρησκεία και την εξουσία, μετατρέποντας την ηθική σε εργαλείο που χρησιμοποιούν οι άρχουσες τάξεις για να διασφαλίσουν τα προνόμιά τους. Με απλούστερους όρους, η ηθική, σύμφωνα με τον Κροπότκιν, είναι η φυσική ανθρώπινη αίσθηση του ενδιαφέροντος για τον άλλον στην καθημερινή ζωή (Βοσινάκης, 2022).
Η πνευματική κληρονομιά του Πιοτρ Κροπότκιν εκτείνεται πέρα από την εποχή του, παρέχοντας πολύτιμες πληροφορίες για τις σύγχρονες συζητήσεις σχετικά με τη διακυβέρνηση, την εξουσία και την κοινωνική συνοχή. Η έμφαση που έδωσε στην ατομική αξιοπρέπεια, τη διαφωνία και την αντίσταση παραμένει επίκαιρη στον σημερινό επιτακτικό αγώνα για προσωπικές ελευθερίες. Πέρα από τις ρομαντικοποιημένες έννοιες του αναρχισμού, το έργο του Κροπότκιν αξίζει αυστηρής ακαδημαϊκής ενασχόλησης, προσφέροντας μια ευρεία προοπτική που συμβάλλει όχι μόνο στην πολιτική φιλοσοφία, αλλά και εμβαθύνει την κατανόηση των ανθρωπολογικών θεμελίων των ανθρώπινων κοινωνιών (Σεκέρης, χ.ημ.).
Πόλεις της Σιωπής της Λίλας Λεοντίδου
Η Αθήνα γνώρισε ταχεία αστικοποίηση από το 1834, υιοθετώντας τον ευρωπαϊκό νεοκλασικισμό, για να συμβιβάσει την ελληνική ταυτότητα με τη βαυαρική εξουσία. Η πολιτιστική ταυτότητα της πόλης εξελίχθηκε μέσα από ιστορικές καμπές, από μια μεταπρατική κουλτούρα σε μια πόλη συγκρούσεων της εργατικής τάξης και, κυρίως, τη μετάβαση το 1922 από τις «πόλεις της σιωπής» σε μια πολυσύχναστη λαϊκή προαστιοποίηση. Ο αναγκαστικός εκτοπισμός των προσφύγων οδήγησε, παραδόξως, σε μια δημιουργική εποχή, αμφισβητώντας τις εσφαλμένες αντιλήψεις για την αυτοστέγαση και τις άτυπες οικονομίες ως προ-καπιταλιστικά κατάλοιπα. Στις προσφυγουπόλεις, που αρχικά χτίστηκαν από διεθνείς φορείς και έπειτα αναπτύχθηκαν αυθόρμητα, άνθιζε η ελπίδα, ακόμα και εκεί που ζούσε η φτωχολογιά. Φώλιαζε στις παραγκουπόλεις, στα εργοστάσια, στα στέκια του ρεμπέτικου. Ο Μεσοπόλεμος κρύβει εκπλήξεις διαρθρωτικής φύσης, που αγγίζουν τον πυρήνα της αναπτυξιακής προσπάθειας και της κινητοποίησης του πληθυσμού για την επίτευξή της, που θα έπρεπε να μας προβληματίζουν σε σύγκριση με τις αποτυχίες κατά τη σημερινή κρίση (Λεοντίδου, 2017).
Στο βιβλίο αυτό αναζητούνται όσες δραστηριότητες και κινητοποιήσεις αποκρυσταλλώθηκαν σε σχέση με τον οικιστικό χώρο, σε μια προσπάθεια αναπαράστασης των «σιωπηλών πόλεων» που κατοίκησε η εργατική τάξη μέσα και γύρω από την Αθήνα και τον Πειραιά.
Η Κοινωνιολογική Φαντασία του C. Wright Mills
Ο C. Wright Mills, στο έργο του Κοινωνιολογική Φαντασία, όρισε την Κοινωνιολογία ως την κατανόηση των δημόσιων ζητημάτων μέσα από τον φακό των ιδιωτικών προβλημάτων. Ο Mills αναγνώρισε την οντολογική ανασφάλεια ως χαρακτηριστικό του σύγχρονου κόσμου, που καθιστά τους ανθρώπους ευάλωτους στη χειραγώγηση από τις ελίτ. Πίστευε ότι η Κοινωνιολογία πρέπει να ενδυναμώνει τα άτομα, συνδέοντας τα δημόσια ζητήματα με τη ζωή τους και προωθώντας μια κοινωνιολογική φαντασία που αποκαλύπτει τα κοινωνικά, πολιτικά και ιστορικά συμφραζόμενα. Αυτή η προσέγγιση απομυθοποιεί την εξουσία και αντιμάχεται τις ατομικιστικές ιδεολογίες. Μέσα από το βιβλίο του αναδύεται μια ανθρωπιστική κοινωνιολογία, με στόχο την αύξηση της ελευθερίας και της αυτονομίας, καλλιεργεί την κοινωνιολογική φαντασία που ενθαρρύνει τη συλλογική δράση για την αντιμετώπιση των δομικών κοινωνικών προβλημάτων (Σταματά, 2007).
Εξουσία, γνώση και ηθική του Μισέλ Φουκό
Όπως αναφέρεται στο οπισθόφυλλο, στο βιβλίο αυτό περιλαμβάνονται επτά συνεντεύξεις του Μισέλ Φουκό, που αποτελούν μια εξαιρετική εισαγωγή στον προβληματισμό του σημαντικού αυτού στοχαστή και στην κατανόηση του έργου του, κυρίως γύρω από την έννοια της εξουσίας, η καινοτόμα θεώρηση της οποίας τον έχει καταστήσει ιδιαίτερα γνωστό στο πεδίο της πολιτικής θεωρίας και φιλοσοφίας.
Για αιώνες, λέει ο Φουκό σε ένα από τα κείμενα του βιβλίου, είχαμε πειστεί ότι ανάμεσα στην προσωπική μας ηθική, την καθημερινή ζωή μας και στις μεγάλες πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές δομές υπήρχαν αναλυτικές σχέσεις και ότι δεν θα μπορούσαμε να αλλάξουμε τίποτα στη σεξουαλική ή την οικογενειακή ζωή μας, λόγου χάρη χωρίς να καταστρέψουμε την οικονομία μας, τη Δημοκρατία μας κ.ο.κ. (Μετάφας, 2010). Με τα λόγια του Φουκό «Νομίζω πως πρέπει να ξεφορτωθούμε αυτήν την ιδέα της ύπαρξης ενός αναλυτικού ή αναγκαίου δεσμού ανάμεσα στην ηθική και στις άλλες κοινωνικές ή οικονομικές ή πολιτικές δομές».
Εισαγωγή στη Μεταφυσική του Μάρτιν Χάιντεγκερ
Ο Μάρτιν Χάιντεγκερ, αν και στρατευμένος στον εθνικοσοσιαλισμό, είναι ένας από τους σημαντικότερους φιλοσόφους της εποχής μας και ο οποίος κέρδισε αυτήν τη διάκριση αναμορφώνοντας τη σύγχρονη φιλοσοφική συνείδηση και την ευρύτερη ιστορική κατανόηση. Η φιλοσοφία του Χάιντεγκερ σηματοδοτεί μια βαθιά κορύφωση της διπλής φιλοσοφικής έρευνας που ξεκίνησε από προσωκρατικούς στοχαστές, όπως ο Αναξίμανδρος, ο Ηράκλειτος και ο Παρμενίδης. Αυτή η κορύφωση περιλαμβάνει την κατάρρευση της κλασικής οντολογίας, επαναπροσανατολίζοντας την προσοχή στο θεμελιώδες ερώτημα της φιλοσοφίας –το νόημα του Είναι. Με άλλα λόγια, ο Χάιντεγκερ πιστεύει πως το θεμελιώδες ερώτημα της μεταφυσικής, δηλονότι το ερώτημα για το Είναι, έχει περιπέσει σε λήθη για χάρη του ερωτήματος για το ον. Έχει περιπέσει σε λήθη ήδη στις πρώιμες εποχές της ιστορίας της μεταφυσικής· γι’ αυτό και η ιστορία της μεταφυσικής δεν είναι παρά μια ιστορία της λήθης του Είναι (Τζωρτζόπουλος, 2011). Έτσι, το έργο του Εισαγωγή στη Μεταφυσική αντιπροσωπεύει μια επιστροφή στις θεμελιώδεις καταβολές του φιλοσοφικού στοχασμού όχι ως απλή επανάληψη, αλλά ως μια πιο ριζική επανατοποθέτηση του οντολογικού ερωτήματος από την αρχική του διατύπωση.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Δήμος Βοσινάκης Δ. (2022), Περί Ηθικής, alerta.gr, διαθέσιμο εδώ
- Λεοντίδου Λ. (2017), Φτωχογειτονιές της ελπίδας, athenssocialatlas.gr, διαθέσιμο εδώ
- Μετάφας, Π. (2010), ..η πολιτική του Michel Foucault.. διαθέσιμο εδώ
- Πιοτρ Κροπότκιν • 9 Δεκεμβρίου 1842, sekeris.gr, διαθέσιμο εδώ
- Σταματά, Μ. (2007), H Κοινωνιολογική Φαντασία ενάντια στην Κοινωνικο – οικονομική Ανασφάλεια: Ερευνητικά Δεδομένα και Προσωπικές Απόψεις Αποφοίτων του Τμήματος Κοινωνιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης, διαθέσιμο εδώ
- Τζωρτζόπουλος, Δ. (2011), M. Heidegger: Το Είναι (μας) και η αλήθεια, hegel-platon.blogspot.com, διαθέσιμο εδώ
