Της Ναταλίας Κωσταδήμα,
Η δρεπανοκυτταρική αναιμία είναι μία νόσος που απαντάται σε εκατομμύρια ανθρώπους σε όλο τον κόσμο. Πρόκειται για μία κληρονομική ασθένεια κατά την οποία τα γονίδια του ανθρώπου υπεύθυνα για την παραγωγή της β-σφαιρίνης, μίας πρωτεΐνης απαραίτητης για την σύνθεση της αιμοσφαιρίνης, φέρουν μία μετάλλαξη (αντικατάσταση ενός αμινοξέος γλουταμικού με βαλίνη), η οποία έχει ως αποτέλεσμα την παραγωγή παθολογικής β-σφαιρίνης και κατά συνέπεια παθολογικής αιμοσφαιρίνης. Ως συνέπεια αυτής της μετάλλαξης, τα ερυθρά αιμοσφαίρια του αίματος παίρνουν ένα χαρακτηριστικό δρεπανοειδές σχήμα. Τα δρεπανοκύτταρα εμποδίζουν τη φυσιολογική κυκλοφορία του αίματος στα τριχοειδή αγγεία δημιουργώντας προβλήματα σε διάφορα όργανα, όπως στον σπλήνα, στο ήπαρ, στους νεφρούς και στους πνεύμονες. Τα δρεπανοκύτταρα, επίσης, καταστρέφονται ταχύτερα από τα φυσιολογικά με συνέπεια την εμφάνιση συμπτωμάτων αναιμίας.
Μέχρι πρόσφατα, η μόνη διαθέσιμη θεραπεία για τη συγκεκριμένη νόσο ήταν η μεταμόσχευση μυελού των οστών, ώστε ο ασθενής να λάβει υγιή πρόδρομα αιμοποιητικά κύτταρα από κάποιον δότη, τα οποία με την σειρά τους θα παράγουν υγιή ερυθρά αιμοσφαίρια. Δεδομένης, όμως, της τοξικότητας της μεταμόσχευσης, η θεραπεία αυτή εφαρμόζεται μόνο σε ασθενείς με βαριά κλινική εικόνα και επισφαλή πρόγνωση και μόνο με απόλυτα συμβατό συγγενή δότη.
Πριν από λίγες μόλις εβδομάδες, το Ηνωμένο Βασίλειο έγινε η πρώτη χώρα που ενέκρινε την εφαρμογή γονιδιακής θεραπείας με σκοπό την ίαση της δρεπανοκυτταρικής νόσου. Μέχρι στιγμής έχουν εγκριθεί δύο είδη γονιδιακής θεραπείας, οι οποίες προσφέρουν αξιοσημείωτη ύφεση των συμπτωμάτων και έχουν την δυνατότητα στο μέλλον να εξασφαλίσουν ολοκληρωτική αντιμετώπιση.
Η πρώτη θεραπευτική προσέγγιση ονομάζεται Casgevy και ενδείκνυται για τη θεραπεία ασθενών τουλάχιστον 12 ετών, οι οποίοι πάσχουν από επαναλαμβανόμενες αγγειοαποφρακτικές κρίσεις (καταστάσεις δηλαδή κατά τις οποίες τα παθολογικά ερυθροκύτταρα αποφράσσουν τα τριχοειδή και προκαλούν ισχαιμία σε διάφορα όργανα του πάσχοντος). Η συγκεκριμένη θεραπεία βασίζεται στο CRISPR/ Cas9, ένα εργαλείο για επεμβάσεις ακριβείας στο DNA, του οποίου μάλιστα η ανακάλυψη τιμήθηκε με το Νόμπελ Χημείας το 2020. Το CRISPR/ Cas9 έχει τη δυνατότητα να κόβει την αλυσίδα του DNA σε στοχευμένες περιοχές, παρέχοντας έτσι τη δυνατότητα για ακριβή τροποποίηση (αφαίρεση, προσθήκη ή και αντικατάσταση βάσεων DNA) στο σημείο που έγινε η τομή.
Η διαδικασία αυτή πραγματοποιείται στα αρχέγονα αιμοποιητικά κύτταρα του ασθενούς τα οποία είναι και υπεύθυνα για την παραγωγή των ερυθρών αιμοσφαιρίων. Στη συνέχεια τα τροποποιημένα αυτά κύτταρα τοποθετούνται πίσω στον ασθενή, όπου πολλαπλασιάζονται εντός του μυελού των οστών και αυξάνουν την παραγωγή της εμβρυϊκής αιμοσφαιρίνης HbF. Η HbF αποτελεί έναν τύπο αιμοσφαιρίνης που υποβοηθά την μεταφορά οξυγόνου και σε ασθενείς με δρεπανοκυτταρική αναιμία θα μπορέσει να αποτρέψει την δρεπάνωση των ερυθροκυττάρων.
Η δεύτερη γονιδιακή θεραπεία ονομάζεται Lyfgenia και φέρει τις ίδιες ενδείξεις με την Casgevy. Στη συγκεκριμένη μέθοδο χρησιμοποιείται ένας ιικός φορέας, ένας ιός δηλαδή που θα προσβάλει τα αιμοποιητικά αρχέγονα κύτταρα που έχουν ληφθεί από τον ασθενή, ώστε να προκαλέσει τροποποίηση του γενετικού τους υλικού. Στο DNA αυτών των κυττάρων ενσωματώνεται ένα γονίδιο υπεύθυνο για την παραγωγή μιας αιμοσφαιρίνης HbAT87Q, η οποία λειτουργεί παρόμοια με την αιμοσφαιρίνη A, την πρωτεΐνη δηλαδή που έχουν τα φυσιολογικά ενήλικα άτομα και η οποία είναι μεταλλαγμένη στα άτομα με δρεπανοκυτταρική αναιμία. Τα γενετικά τροποποιημένα κύτταρα επιστρέφονται στη συνέχεια στο σώμα του ασθενούς.
Κοινό χαρακτηριστικό, επομένως, των δύο θεραπειών είναι ότι βασίζονται στην τροποποίηση κυττάρων του ίδιου του ασθενούς τα οποία χορηγούνται πίσω σε αυτόν εφάπαξ. Πρωταρχικό στάδιο των θεραπειών είναι η εφαρμογή μίας μορφής χημειοθεραπείας στον ασθενή, ώστε να εξαλειφθούν τα υπάρχοντα κύτταρα του μυελού των οστών και να αντικατασταθούν από τα τροποποιημένα. Οι ασθενείς που έχουν λάβει τέτοιου είδους θεραπείες θα υποβάλλονται σε μακροπρόθεσμο έλεγχο, ώστε να εξακριβωθεί τόσο η ασφάλεια όσο και η αποτελεσματικότητά τους.
Μεταξύ των συχνότερων ανεπιθύμητων ενεργειών καταγράφονται η θρομβοπενία, η λευκοπενία και η εμπύρετη ουδετεροπενία. Σε πάσχοντες που λαμβάνουν Casgevy αναφέρονται επίσης κοιλιακά και μυοσκελετικά άλγη, κεφαλαλγία, ναυτία και έμετοι, ενώ σε ασθενείς που λαμβάνουν Lyfgenia έχουν διαπιστωθεί επιπρόσθετα περιστατικά στοματίτιδων και αναιμίας. Το πιο ανησυχητικό στη θεραπεία Lyfgenia είναι η αναφορά περιπτώσεων αιματολογικών κακοηθειών που εμφανίστηκαν στους ασθενείς μετά τη θεραπευτική αγωγή και το γεγονός αυτό καθιστά αναγκαίο τον τακτικό προληπτικό έλεγχο αυτών των ασθενών για την ανεύρεση κακοηθειών.
Οι γονιδιακές θεραπείες κατά της δρεπανοκυτταρικής αναιμίας δεν έχουν γνωρίσει ακόμα ευρεία εφαρμογή στα διάφορα κέντρα θεραπείας και νοσηλείας. Το γεγονός αυτό ίσως αποδίδεται εν μέρει στο μεγάλο κόστος θεραπείας του κάθε ασθενούς, το οποίο εκτιμάται ότι ανέρχεται περίπου στα 2 εκατομμύρια δολάρια. Στόχο για τα επόμενα χρόνια αποτελεί η ανεύρεση οικονομικότερων τρόπων εφαρμογής των συγκεκριμένων θεραπευτικών προσεγγίσεων, καθώς και η αποσαφήνιση των ακριβών ενδείξεων και αντενδείξεών τους, ώστε να μπορέσουν να βελτιώσουν αποτελεσματικά την ποιότητα ζωής δεκάδων ανθρώπων ανά τον κόσμο που το έχουν ανάγκη.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Βιολογία (Γ΄ Γενικού Λυκείου – Ομάδας Προσανατολισμού Θετικών Σπουδών & Σπουδών Υγείας) – Τεύχος Β΄ Βιβλίου Μαθητή, Κεφάλαιο 6: Μεταλλάξεις
- Δρεπανοκυτταρική Αναιμία, Γενική Γραμματεία Υπουργείου Υγείας, Επιτροπή για την παρακολούθηση της φαρμακευτικής δαπάνης, την ολοκλήρωση διαγνωστικών/ θεραπευτικών πρωτοκόλλων και τη δημιουργία μητρώων ασθενών, Επιστημονική ομάδα εργασίας Αιματολογίας, Αύγουστος 2018
- FDA Approves First Gene Therapies to Treat Patients with Sickle Cell Disease, U.S. Food & Drug Administration. Διαθέσιμο εδώ
- UK first to approve CRISPR treatment for diseases: what you need to knowCarissa Wong, nature.com. Διαθέσιμο εδώ
