Της Ιωάννας Κουτσοτόλη,
Έχοντας τις ρίζες της στα λατινικά, η λέξη Homunculus σημαίνει «ανθρωπάκι» ή «μικρό άτομο» και ρίχνοντας μια ματιά στα κατάστιχα της ιστορίας, ανακαλύπτει κανείς ότι η συγκεκριμένη έννοια έχει πάρει αρκετές μορφές πριν καταλήξει στον σύγχρονο τομέα της Νευροεπιστήμης. Αρχικά, θεωρούνταν ότι χαρακτηρίζει έναν μικροσκοπικό άνθρωπο με πλήρως σχηματισμένο σώμα, που βρίσκεται στο εσωτερικό ενός γεννητικού κυττάρου (ωαρίου ή σπερματοζωαρίου) και έχει την ικανότητα να αυξάνει σε μέγεθος, δημιουργώντας ένα ενήλικο άτομο.
Σε μια προσπάθεια να βγει ο άνθρωπος από το σκοτάδι της αμάθειας, ξεκίνησε η ενασχόληση σχετικά με την παρατήρηση και τον πειραματισμό. Έτσι, ο όρος homunculus άρχισε να αναφέρεται πλέον σε ένα τεχνητό ανθρώπινο ον, που οι άνθρωποι πίστευαν ότι μπορούσε να δημιουργηθεί μέσω της αλχημείας. Έπειτα, σε πρώιμα σύγχρονα επιστημονικά κείμενα, ένα homunculus χαρακτηρίστηκε από φιλοσόφους ως ένα μικροσκοπικό άτομο που εμπεριέχεται σε ένα μεμονωμένο σπερματοζωάριο. Αυτή η έννοια χρησιμοποιήθηκε για να δοθεί εκείνη την εποχή μια εξήγηση για την εμβρυική ανάπτυξη στη μήτρα. Έχοντας περάσει από 40 κύματα, πώς καταστάλαξε το ανθρωπάριο (homunculus) στον ανθρώπινο εγκέφαλο;
Αρχικά, για να απαντήσουμε στην ερώτηση, κρίνεται σκόπιμο να επισημανθούν ορισμένες έννοιες σχετικά με την επεξεργασία εξωτερικών ερεθισμάτων από τις διάφορες περιοχές του εγκεφάλου. Τα αισθητικά συστήματα που υποδέχονται και επεξεργάζονται ερεθίσματα από το σώμα, για παράδειγμα τα μηχανικά (αφή), τα θερμικά ή τα χημικά (πόνος) ερεθίσματα, αναφέρονται ως σωματικές αισθήσεις. Μέσα στο Κεντρικό Νευρικό Σύστημα (Κ.Ν.Σ.) η πληροφορία προβάλλεται, δηλαδή μεταφέρεται μέσω εξειδικευμένων νευρωνικών οδών σε ανώτερα κέντρα επεξεργασίας του εγκεφάλου και συγκεκριμένα στον σωματοαισθητικό φλοιό. Η περιοχή αυτή εντοπίζεται στην εμπρόσθια επιφάνεια κάθε βρεγματικού λοβού, πίσω από την κεντρική αύλακα. Εκεί γίνεται η συνολική επεξεργασία και αντίληψη των σωματικών αισθήσεων, αλλά και της θέσης των μελών του σώματος στον χώρο (ιδιοδεκτική αισθητικότητα).
Κάθε τμήμα του σωματοαισθητικού φλοιού λαμβάνει σωματοαισθητική και ιδιοδεκτική πληροφορία από συγκεκριμένη περιοχή του σώματος. Αν αντιστοιχήσουμε τα διάφορα τμήματα του σώματος με τις περιοχές του φλοιού, όπου γίνεται επεξεργασία της πληροφορίας που φτάνει από αυτά, τότε δημιουργείται το αισθητικό ανθρωπάριο. Το αισθητικό ανθρωπάριο αποτελεί μία προσωποποίηση, μια νοητική εικόνα με βάση την οποία το μέγεθος ενός τμήματος του σώματος υποδεικνύει τη σχετική αναλογία της επιφάνειας του σωματοαισθητικού φλοιού που υποδέχεται πληροφορίες από αυτό. Είναι εμφανές ότι δεν αντιπροσωπεύονται ισότιμα όλα τα τμήματα του σώματος. Ουσιαστικά, το Homunculus αποτελεί μια παραμορφωμένη εικόνα ενός ατόμου στην οποία τα χέρια, το πρόσωπο, τα χείλη και η γλώσσα μεγεθύνονται, διότι οι περιοχές αυτές έχουν μεγαλύτερη ευαισθησία αισθητικής αντίληψης συγκριτικά με άλλα μέρη του σώματος.
Επιπροσθέτως, ο πρωτογενής κινητικός φλοιός (κέντρο της κίνησης), ο οποίος ελέγχει τις εκούσιες κινήσεις των σκελετικών μυών, εντοπίζεται στην οπίσθια περιοχή του μετωπιαίου λοβού, ακριβώς μπροστά από την κεντρική αύλακα (Rolando) και είναι σε άμεση γειτονία με τον σωματοαισθητικό φλοιό, δεδομένου ότι χωρίζεται από την προκείμενη αύλακα. Η διέγερση διαφορετικών περιοχών του κινητικού φλοιού έχει ως αποτέλεσμα την κίνηση διαφορετικών τμημάτων του σώματος. Όπως στον σωματοαισθητικό φλοιό, έτσι και στον κινητικό φλοιό είναι δυνατόν να γίνει αντιστοίχιση των περιοχών του με τα τμήματα του σώματος που ελέγχονται από αυτές. Έτσι, δημιουργείται και το κινητικό ανθρωπάριο.
Η έννοια του Homunculus άκμασε εν έτη 1937, όταν παρουσιάστηκε από τους νευρολόγους Wilder Penfield και Edwin Boldrey, οι οποίοι δημιούργησαν αυτήν την προσωποποίηση μετά από χαρτογράφηση περιοχών του ανθρώπινου εγκεφάλου χρησιμοποιώντας άμεση ηλεκτρική διέγερση σε ξύπνιους ασθενείς, κατά τη διάρκεια επεμβάσεων με τοπική αναισθησία. Μετέτρεψαν τα δεδομένα τους σε πρόχειρες εικόνες, για να δείξουν πως αντιλαμβάνεται ο εγκέφαλος το σώμα με βάση τα ερεθίσματα που συλλέγει από την κάθε περιοχή του σώματος. Σύμφωνα με τις απεικονίσεις τους, περίπου το ένα τρίτο των κινητικών και αισθητηριακών περιοχών του φλοιού είναι αφιερωμένο στα χέρια, ένα άλλο τρίτο συσχετίστηκε με το πρόσωπο, τα χείλη, τη γλώσσα και τον φάρυγγα και το υπόλοιπο ένα τρίτο ήταν αφιερωμένο στο υπόλοιπο σώμα. Αδιαμφισβήτητα, ο εγκέφαλος αποδεικνύεται ότι «βλέπει» το σώμα διαφορετικά σε σχέση με το πώς αυτό παρουσιάζεται στην πραγματικότητα.
Παρόλα αυτά, αν και το μοντέλο που παρουσιάζεται με το ανθρωπάριο έχει επιστημονική υπόσταση, αποτελεί μια υπεραπλούστευση του τρόπου με τον οποίο ο εγκέφαλος δέχεται και επεξεργάζεται τα αισθητηριοκινητικά σήματα. Επίσης, επειδή το αισθητικό ανθρωπάριο διαχωρίζεται από το κινητικό είναι εύλογο να μπερδευτεί κανείς, εικάζοντας ότι υπάρχει ξεκάθαρος και έκδηλος διαχωρισμός μεταξύ κινητικού και αισθητικού φλοιού, γεγονός που δεν ισχύει. Επίσης, μετά από σχεδόν 90 χρόνια επικράτησης αυτού του μοντέλου, πολλοί επιστήμονες θεωρούν ότι ήρθε ο καιρός να αποσυρθεί και να αντικατασταθεί από μια πιο εξελιγμένη προσέγγιση, η οποία θα αντικατοπτρίζει μια πλειάδα νέων γνώσεων που έχει υιοθετηθεί όλα αυτά τα χρόνια. Ίσως έφτασε η στιγμή το ανθρωπάριο, που έκανε μια στάση στον εγκέφαλο μετά τους αλχημιστές και τα γεννητικά κύτταρα, να συνεχίσει για αλλού το ταξίδι του.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Homunculus, britannica.com. Διαθέσιμο εδώ
- How Our Team Overturned the 90-Year-Old Metaphor of a ‘Little Man’ in the Brain Who Controls Movement, scientificamerican.com. Διαθέσιμο εδώ
- Lauralee Sherwood, Εισαγωγή στη Φυσιολογία του Ανθρώπου, 8η έκδοση, Ακαδημαϊκές Εκδόσεις Ι. Μπάσδρα, 2016
