Της Χριστίνας Τέλλη,
Δεν είναι σπάνιες οι σκηνές στον κινηματογράφο που επεξεργάζονται την ιδέα της αλλαγής προσώπου. Το 1960 στην ταινία Eyes Without a Face, το 1988 στη γαλλική επιτυχία Faceless και το 1997 στην ταινία Face/Off με πρωταγωνιστές τους John Travolta και Nicolas Cage θίγεται άμεσα η πράξη της μεταμόσχευσης προσώπου. Ο κατάλογος είναι ατελείωτος και θα μπορούσα να γεμίσω τη σελίδα με τίτλους ταινιών –η φαντασία, άλλωστε, δεν έχει όρια. Μία ιδέα παύει να ταλαντεύεται στο κύμα της φαντασίας όταν γίνεται πράξη. Έτσι, ημερομηνία σταθμός για την υλοποίηση της ιδέας της μεταμόσχευσης προσώπου είναι το 2005, όταν η ομάδα του Dubernard στη Γαλλία πραγματοποίησε την 1η μερική μεταμόσχευση προσώπου σε ασθενή. Τρία χρόνια μετά ακολούθησε η 1η, σχεδόν ολική, μεταμόσχευση προσώπου στις Η.Π.Α. Τι είναι, λοιπόν, η μεταμόσχευση προσώπου; Σε αυτό το άρθρο, θα προσπαθήσω να αποσαφηνίσω την έννοια αυτή, χωρίς, όμως, να σταθώ σε ηθικούς προβληματισμούς που πιθανώς να αναδυθούν.
Με τον όρο «Μεταμόσχευση Προσώπου» αναφερόμαστε στη διαδικασία με την οποία το πρόσωπο ενός δότη μεταφέρεται στον πάσχοντα λήπτη. Ο ορθός όρος που πρέπει να χρησιμοποιούμε για το μόσχευμα της συγκεκριμένης περίπτωσης είναι «αλλομόσχευμα», δηλαδή μόσχευμα που προέρχεται από διαφορετικό άνθρωπο. Πρόκειται για αλλομόσχευμα από πτωματικό δότη σε όλες τις περιπτώσεις. Πιο ειδικά, το πρόσωπο αποτελεί ένα σύνθετο, αγγειούμενο αλλομόσχευμα, ή με αγγλικούς όρους Vascularized Composite Allograft (V.C.A.). Τα χαρακτηριστικά ενός τέτοιου αλλομοσχεύματος, μεταξύ άλλων, είναι ότι αποτελείται από πολλούς τύπους ιστών, απαιτεί τη χειρουργική ένωση των αγγείων για να λειτουργήσει μετά τη μεταμόσχευση και μεταμοσχεύεται ως ανατομική/δομική μονάδα. Η επέμβαση είναι, εξ ορισμού, ιδιαίτερα περίπλοκη και απαιτεί ομάδα εξειδικευμένων χειρουργών με εμπειρία. Παράλληλα, συνοδεύεται από ένα ποσοστό θνητότητας 25% και από πολυάριθμες επιπλοκές και συνέπειες για τον ασθενή, οι οποίες θα αναλυθούν στη συνέχεια. Για ποιον λόγο, λοιπόν, να αποφασίσει ο θεράπων ιατρός, με συναίνεση πάντα του ασθενούς, να αποβεί σε μία τέτοια επέμβαση υψηλού ρίσκου; Σε κάθε περίπτωση, ζυγίζουμε τα οφέλη μίας ιατρικής πράξης και τους κινδύνους αυτής, ώστε ο ασθενής να έχει ένα θεραπευτικό αποτέλεσμα ανάλογο της κατάστασης της υγείας του και του προβλήματος που αντιμετωπίζει, χωρίς, όμως, να βλάψουμε την υγεία του περαιτέρω. Με αυτήν τη λογική, οι ασθενείς που υποβάλλονται σε μεταμόσχευση προσώπου είναι ασθενείς με ιδιαιτερότητες.
Πρόκειται για ασθενείς που δεν μπορούν να αντιμετωπιστούν με τις κλασικές τεχνικές αποκατάστασης της πλαστικής χειρουργικής. Τέτοιες τεχνικές είναι η αποκατάσταση ιστικών ελλειμάτων με αυτομοσχεύματα (δηλαδή, μόσχευμα από τον ίδιο τον ασθενή) και με κρημνούς (τμήμα ιστού του ίδιου του ασθενή που αιματώνεται από μίσχο). Όταν ένας ασθενής έχει υποστεί καταστροφικές κακώσεις στο πρόσωπό του, δημιουργώντας ελλείμματα πολλαπλών ιστικών στρωμάτων και τρισδιάστατων δομών –πχ. μύες, οστά–, οι κλασικές τεχνικές αποκατάστασης δεν επαρκούν. Η εφαρμογή των τεχνικών αυτών είναι, επιπλέον, προβληματική όταν στο έλλειμμα περιλαμβάνονται περίπλοκες ανατομικές δομές του προσώπου, όπως η μύτη, τα χείλη και τα βλέφαρα, καθιστώντας το αισθητικό και λειτουργικό αποτέλεσμα μέτριο. Το λειτουργικό, αλλά και το αισθητικό αποτέλεσμα είναι άκρως σημαντικά για μία επέμβαση που αφορά το πρόσωπο.
Αξίζει να προσπαθήσουμε να κατανοήσουμε τον σωματικό και ψυχικό πόνο ενός ανθρώπου που έχει «χάσει» το πρόσωπό του –όχι μόνο χάνει σημαντικές λειτουργίες, όπως η ομιλία, η σίτιση, η ικανότητα εκφράσεων κ.τ.λ., αλλά νιώθει ότι χάνει και μέρος της ταυτότητάς του. Σε αυτό το σημείο έρχεται η μεταμόσχευση προσώπου και δίνει σε αυτούς τους ασθενείς μία ελπίδα να αποκτήσουν πάλι τις λειτουργίες αυτές και να επανενταχθούν στην κοινωνία. Συνοπτικά, η μεταμόσχευση προσώπου ενδείκνυται σε γενετικές ανωμαλίες και τραυματισμούς με σοβαρή απώλεια δέρματος και άλλων ιστών και υψηλή παραμόρφωση των δομικών χαρακτηριστικών του προσώπου. Ένα σοβαρό έγκαυμα, ένα τραύμα από σφαίρα ή μία επίθεση από ζώο συνιστούν κάποια πιθανά σενάρια πρόκλησης μίας τέτοιας βλάβης.
Όπως προανέφερα, η μεταμόσχευση προσώπου είναι μία περίπλοκη χειρουργική επέμβαση, η οποία έχει αρκετές επιπλοκές και συνέπειες για τον ασθενή. Οι πιο συχνές μετεγχειρητικές επιπλοκές είναι η οξεία απόρριψη του μεταμοσχευμένου προσώπου και οι λοιμώξεις. Για να αποφύγουμε την απόρριψη του αλλομοσχεύματος, ο ασθενής υποβάλλεται μετεγχειρητικά σε ανοσοθεραπεία, αυξάνοντας την πιθανότητα νεφροτοξικότητας, κακοήθειας, σακχαρώδους διαβήτη και άλλων μεταβολικών διαταραχών. Είναι απαραίτητη η προσεκτική διαχείριση και ο εξατομικευμένος καθορισμός του επιπέδου ανοσοκαταστολής στον κάθε ασθενή, δεδομένου ότι πρέπει να επιτευχθεί μία ισορροπία μεταξύ μη οξείας απόρριψης του αλλομοσχεύματος και διαχείρισης του κινδύνου επιπλοκών. Παράλληλα, πρέπει να έχουμε στην άκρη του μυαλού μας το ενδεχόμενο «απόρριψης» του νέου προσώπου από τον ίδιο τον ασθενή –δεν είναι σπάνιο φαινόμενο η δυσκολία αποδοχής του καινούριου προσώπου του πάσχοντος, κάτι που καθιστά απαραίτητη την παρακολούθησή του από επαγγελματία ψυχικής υγείας. Οι ασθενείς πρέπει να γίνουν εξ αρχής γνώστες αυτών, για να αποφασίσουν εάν τα οφέλη της μεταμόσχευσης προσώπου αντισταθμίζουν τους κινδύνους της επέμβασης και της επακόλουθης ανοσοκαταστολής.
Μετά την επιτυχή επέμβαση, σημαντική είναι και η πλήρης συμμόρφωση του ασθενούς όχι μόνο με τη φαρμακευτική θεραπεία, αλλά με όλο το θεραπευτικό πρωτόκολλο. Το λειτουργικό και αισθητικό αποτέλεσμα της επέμβασης εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από τη φυσικοθεραπεία, την αισθητηριακή επανεκπαίδευση, την επανεκπαίδευση εκφράσεων του προσώπου και τη λογοθεραπεία. Τα αισθητικά αποτελέσματα θα βελτιωθούν με τον καιρό, αλλά ο ασθενής δεν θα είναι ποτέ όπως ήταν πριν τον τραυματισμό του, κάτι που πρέπει να γίνει ξεκάθαρο από την αρχή. Με την τήρηση όλων των πρωτοκόλλων, ο ασθενής θα μπορεί σταδιακά να χαμογελάσει ξανά, να δείξει θυμό με τα φρύδια του, να κάνει μορφασμούς. Σε γενικές γραμμές, οι έρευνες έχουν δείξει ότι η πλειοψηφία των ασθενών έμειναν ευχαριστημένοι με το καινούριο τους πρόσωπο και την αποκατάστασή τους.
Η μεταμόσχευση προσώπου, λοιπόν, δεν είναι σε καμία περίπτωση ένα απλό copy-paste ενός καινούριου προσώπου (μάλλον το Face/Off είναι πιο μπροστά από εμάς), αλλά μία μακροχρόνια διαδικασία αποκατάστασης που επεκτείνεται πέραν της επεμβατικής στιγμής. Μία απλή αναζήτηση στις εικόνες της Google “Before and after face transplantation” είναι αρκετή για να καταλάβουμε τα θεαματικά αποτελέσματα αυτής της επέμβασης, η οποία, αν είναι επιτυχής, δίνει ελπίδα στον ασθενή να συνεχίσει να ζει με κάποια ποιότητα ζωής και αξιοπρέπεια. Δεν πρέπει να ξεχνάμε, ωστόσο, ότι πρόκειται για ένα είδος χειρουργείου που βρίσκεται ακόμη σε ερευνητικό στάδιο και πολλές φορές είναι δύσκολα αποδεκτό από την κοινωνία, λόγω παραπληροφόρησης και ηθικών δισταγμών. Είναι, βέβαια, σίγουρο ότι η μεταμόσχευση προσώπου υπόσχεται πολλά στην επανορθωτική χειρουργική και στο μέλλον θα συνεχίσει να εξελίσσεται.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Facial Transplantation Surgery Introduction., PubMed. Διαθέσιμο εδώ
- Facial restoration by transplantation., PubMed. Διαθέσιμο εδώ
- The past the present and the future of face transplantation. PubMed. Διαθέσιμο εδώ
