Της Κατερίνας Κωνσταντοπούλου,
«Η γαλήνη! Μες στην ησυχία και μες στην ταραχή, στο νερό που ηρεμεί ενώ γίνεται
σύννεφο, στα σύννεφα που χτυπιούνται την ώρα της θύελλας γυρεύοντας να ρίξουν
το νερό και να συχάσουν, στα πάθη των ανθρώπων που παλεύουν και αγωνίζουνται,
στους ανθρώπους που πάσχουν γιατί δεν τους προορίστηκε να κάμουν τίποτα, στα
κορμιά που μάχουνται για τον έρωτα, στ’ άστρα που κατρακυλούν τη νύχτα και
πέφτουν, στη γη που γυρίζει, στα όνειρα και στα έργα, σ’ όλα η αναζήτηση της
ισορροπίας που χάθηκε, η αδιάκοπη ανασύνθεση.»
Γαλήνη. Μια λέξη που κλείνει μέσα της τον ασίγαστο πόθο του ανθρώπου για μια ζωή απαλλαγμένη από θύελλες. Αν όχι συνώνυμη της ευτυχίας, σίγουρα, απαραίτητη προϋπόθεσή της. Τι γίνεται, όμως, όταν ο άνθρωπος, όντας έρμαιο της ιστορικής δίνης, καταλήγει να διψά για λίγες σταγόνες χαράς και ηρεμίας, μακριά από την πατρίδα του, αφού διώχθηκε βίαια από αυτήν; Οι ήρωες του μυθιστορήματος «Γαλήνη», του συγγραφέα Ηλία Βενέζη, παλεύουν με το «έρεβος» του πολέμου, με τη σκιά του θανάτου, με το άλγος του νόστου, αναζητώντας ο καθένας τους μία όαση γαλήνης.
Χαρακτηριστικό γνώρισμα του εν λόγω μυθιστορήματος, που αφορά στην εγκατάσταση Φωκιανών προσφύγων στην Ανάβυσσο μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και την προσπάθεια προσαρμογής τους στη νέα τους πατρίδα, αποτελούν τα σύμβολα. Ένα σύμβολο, που βαραίνει στη συνείδηση του αναγνώστη, είναι η τριανταφυλλιά που φυτεύει και φροντίζει άοκνα ο πρωταγωνιστής, Βένης. Το λουλούδι αυτό παραπέμπει στην αναγέννηση, την άνθιση της ζωής, της ελπίδας και του φωτός. Αντιπροσωπεύει τη ζωή που αναρριχάται μέσα από τον θάνατο, το χαμόγελο που κρημνίζει τη δυστυχία. Αποτελεί, βέβαια, αντικείμενο χλευασμού από πολλούς, οι οποίοι θεωρούν παράλογη την αφοσίωση του ήρωα σε ένα φυτό, που το μόνο που μπορεί να προσφέρει είναι αισθητική τέρψη και μεθυστική ευωδία, τη στιγμή που όλοι κατατρύχονται από αδήριτες βιοτικές ανάγκες. Εκείνος, όμως, στέκεται απτόητος φρουρός της, δοσμένος στη φροντίδα της, γιατί σε αυτά τα όμορφα πέταλα βλέπει να καθρεφτίζονται όλα τα ρημαγμένα όνειρα που άφησε στην πατρίδα του.
Η επιλογή του συγκεκριμένου λουλουδιού οφείλεται στην καταγωγή του γιατρού Βένη, ο οποίος όντας από τη Σπάρτα, τόπο όπου καλλιεργούσαν τριαντάφυλλα για να φτιάξουν το πανάκριβο ροδόσταμα, βλέπει τα τριαντάφυλλα ως ένα ενθύμημα της πατρίδας του, ως μία όαση γαλήνης. Ωστόσο, ενώ η τριανταφυλλιά ευδοκιμεί στον νέο τόπο –ενάντια στις προσδοκίες των περισσοτέρων— ξεριζώνεται, σε μια στιγμή παροξυσμού, από τη γυναίκα του ήρωα, η οποία αντιμετωπίζει τον γάμο της με εκείνον σαν μία ειρκτή, μία τροχοπέδη στην καρποφορία των ονείρων της, για αυτό και τον εγκαταλείπει στη συνέχεια. Στο ράγισμα της ελπίδας έρχεται να προστεθεί η τραγωδία της κηλίδωσης του έρωτα, της νεότητας και της ομορφιάς. Η κόρη του Βένη, η Άννα, που αντιπροσωπεύει τη χαρά της ζωής, το φως των νιάτων, βιάζεται και δολοφονείται από τον Χαρίτο. Σαν το τριαντάφυλλο, έτσι κι εκείνη, ξεριζώνεται στην ακμή της ζωής της. Αυτό το «φρικώδες» έγκλημα, που αναπαρίσταται με αρκετή ωμότητα στο βιβλίο, συμβολίζει την ήττα της ελπίδας και τη συντριβή της αθωότητας από ένα νοσηρό μυαλό που μιαίνει με τον πιο ειδεχθή τρόπο τη νεανική ομορφιά και αγνότητα. Η Ειρήνη, η γυναίκα του Βένη, που καθίσταται πλέον κι εκείνη τραγική φιγούρα μαζί με τον άνδρα της, επιστρέφει σε αυτόν συντετριμμένη. Ωστόσο, ο γιατρός θα αποπειραθεί, εκ νέου, να φυτέψει τριανταφυλλιές, αν και όπως ομολογεί: «πια δεν υπάρχει κανείς που να πιστεύει…».
Στα ίδια συμφραζόμενα εντάσσεται και η προσπάθεια του μπαρμπα-Κοσμά, ενός πρεσβυτέρου πρόσφυγα, να φυτέψει στη νέα γη έναν πλάτανο. Είναι χαρακτηριστικό στο έργο, πως όσο πιο γηραιός είναι ένας ήρωας, τόσο πιο δυσβάσταχτη είναι για εκείνον η προσαρμογή στη νέα πατρίδα. Οι νέοι, όντες πιο ευπροσάρμοστοι, με ασίγαστη δίψα και όρεξη για ζωή, με πολύ περισσότερα ψυχικά αποθέματα, ελίσσονται ευκολότερα στις δυστοκίες της μοίρας («Εμείς δεν πιάνουμε πουθενά πια. Μα αυτά θα πιάσουν. Τα παιδιά μας, λέω.»). Οι γηραιότεροι, όμως, έχοντας ταυτίσει τη ζωή τους και τα νιάτα τους με την πατρίδα τους, οδηγούνται αναπόφευκτα σε ψυχικό κάματο και μία αναπόδραστη, ψυχοφθόρο αναπόληση των περασμένων. Με τον πλάτανο, ο γερο-Κοσμάς επεδίωκε να γεφυρώσει το γεωγραφικό χάσμα μεταξύ της παλιάς πολυαγαπημένης του πατρίδας, που του προσέφερε τα ανέμελα παιδικά χρόνια, τη χειμαρρώδη νεότητα και αναρίθμητες στιγμές ευτυχίας, και της νεότερης, που θα προφτάσει να του δώσει μόνο τον πικρό θάνατο: «(ο πλάτανος) Σκέπασε το δάσος την αρμυρή θάλασσα και βαδίζει, πέρα απ’ τα κύματα, στην Ανατολή».
Στο μυθιστόρημα εκτυλίσσεται, λοιπόν, εκτός από το ιστορικό/συλλογικό, και το προσωπικό δράμα κάθε προσφυγικής οικογένειας, εκ των οποίων αναφέρθηκαν ενδεικτικά οι παραπάνω. Η νοσταλγία, ο πόθος για ρίζωμα στη νέα πατρίδα, η σύγκρουση ανάμεσα στην ανάγκη για επιβίωση και στο όνειρο, η άσβεστη ελπίδα για μια καλύτερη ζωή συνιστούν τους βασικούς πυλώνες του έργου. Μια ιστορία βαθιά πληγωμένων ανθρώπων που διψούν για λίγη γαλήνη.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΗΓΗ
- Βενέζης Η., Γαλήνη. Το Βήμα Βιβλιοθήκη, Αθήνα (2011).
