Της Χαράς Παπαϊωάννου,
Τα Χριστούγεννα είναι η εποχή της αγάπης και της ενότητας, γι’ αυτό οι περισσότεροι άνθρωποι αυτή τη μέρα την περνούν με τις οικογένειές τους. Η ανταλλαγή δώρων είναι καθιερωμένο έθιμο, που «πηγάζει» από τη θέλησή μας να προσφέρουμε στους οικείους μας. Υπάρχουν, όμως, κάποιες προβληματικές γύρω από το χριστουγεννιάτικο πνεύμα και την κατανάλωση, που πλέον αποτελεί το νόημα του εορτασμού τους, σύμφωνα με τον Carrier. Ο Pimlott προσθέτει ότι τα Χριστούγεννα παρουσιάζουν ένα παράδοξο, δηλαδή ότι είναι μια γιορτή του Χριστιανισμού και της πίστης, αλλά και μια καταναλωτική περίοδος που φέρει ως σύμβολο του υλισμού της τον Αϊ-Βασίλη, με το παραμύθι που σχηματίζεται γύρω από τη φιγούρα του. Ο καταναλωτισμός των Χριστουγέννων πρέπει να αναλυθεί απλουστευτικά εντός του κοινωνικού του πλαισίου. Το δώρο είναι σύμβολο του καταναλωτισμού και έχει διττή φύση, είναι εμπόρευμα, αλλά και «όχημα» συναισθημάτων και αξιών ταυτοχρόνως. Ο Μauss στο έργο του μιλά για τις κοινωνικές σχέσεις που είναι τοποθετημένες σε ένα συνεχές, όπου στο ένα άκρο του είναι οι εμπορευματικές σχέσεις και στο άλλο οι σχέσεις δώρου. Τι εννοούμε, όμως, όταν λέμε «σχέσεις δώρου»; Εδώ γίνεται λόγος για ανταλλαγή αμεταβίβαστων αντικειμένων μεταξύ αγαπημένων τους προσώπων, με αίτιο τη στενή σχέση που τα αντικείμενα αυτά έχουν με τον δωρητή τους. Ο Carrier τα αντικείμενα αυτά τα ονομάζει «ιδιοκτησίες».
Στη σύγχρονη κοινωνία, το γεγονός πως το δώρο πρέπει να είναι ιδιοκτησία αποτελεί πρόβλημα. Οι άνθρωποι περιτριγυρίζονται με αντικείμενα που δεν έχουν κάποια συσχέτιση με εκείνους και είναι απλά «απρόσωπα» εμπορεύματα, κάτι που τα κάνει ακατάλληλα δώρα. Υπάρχουν συγκεκριμένες σφαίρες ανταλλαγής δώρων, που ορίζουν τον χαρακτήρα της προσφοράς τους. Αρχικά, η σφαίρα της στενής οικογένειας, όπου τα δώρα αποτελούν έκφραση αγάπης και συναισθημάτων. Κανείς δεν νοιάζεται να πάρει κάτι πίσω, υπάρχει ανιδιοτέλεια και επικρατεί η συναισθηματική προσφορά. Τα δώρα αυτά πρέπει να αποτελούν «ιδιοκτησίες», δηλαδή να εκφράζουν την προσωπικότητα των συναλλασσόμενων. Ακολουθεί η μη γραμμική συγγένεια, στην οποία υπάρχει ισότιμη ανταπόδοση, δηλαδή τα δώρα γίνονται υπό προϋποθέσεις και σπάνια. Τέλος, εντοπίζεται και η σφαίρα της οικονομίας. Στην περίσταση αυτή, τα δώρα διακρίνονται από έλλειψη συναισθήματος, η προσφορά τους είναι αποτέλεσμα καταναγκασμού και είναι, συνήθως, «απρόσωπα» και τυπικού χαρακτήρα, συνήθως, χρήματα. Τα χρήματα θεωρούνται «απρόσωπα» και «ακατάλληλα» για στενές σχέσεις.
Η οικογένεια είναι ο χώρος που επικρατούν σχέσεις δώρου. Τα εμπορεύματα είναι κατ’ εξοχήν ακατάλληλα να εκπληρώσουν αυτή την ιδιότητα, επειδή δεν είναι «ιδιοκτησίες», αλλά εν δυνάμει δώρα. Κατά πόσο, όμως, είναι εφικτό στην εποχή που ζούμε, να διακρίνουμε τα εμπορεύματα από τα δώρα; Ο καταναλωτισμός των Χριστουγέννων «συμβολίζει» τον εκφυλισμό των οικογενειακών αξιών που πρεσβεύουν οι γιορτές και είναι αντίθετος με τα Χριστουγεννιάτικα ιδανικά. Τα ψώνια είναι ένας από τους τρόπους που ο καταναλωτισμός παίρνει μορφή και αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι των Χριστουγεννιάτικων εορτών. Αν και τα περισσότερα αντικείμενα αποτελούν εμπορεύματα, δεν παραμένουν «εγκλωβισμένα» για πάντα σε αυτήν την κατάσταση. Οι άνθρωποι τα οικειοποιούνται με διάφορους τρόπους, για παράδειγμα με ψώνια. Σε μια κοινωνία που τα ψώνια είναι μέρος της καθημερινότητας, λοιπόν, οι χριστουγεννιάτικες αγορές είναι απλά μια πιο «έντονη» μορφή τους. Ο Carrier, αναφέρει ότι το 1/6 των λιανικών πωλήσεων γίνονται τα Χριστούγεννα και κάνει λόγο για «οικειοποίηση των εμπορευμάτων». Τα Χριστουγεννιάτικα ψώνια είναι μια ετήσια τελετουργία, κατά την οποία τα εμπορεύματα μετατρέπονται σε δώρα. Οι άνθρωποι μπορούμε, λοιπόν, να αναπαράγουμε προσωπικές σχέσεις μέσω «απρόσωπων» εμπορευμάτων που εμείς μετατρέπουμε σε δώρα κατάλληλα για συνδιαλλαγή.
Η οικειοποίηση των εμπορευμάτων «διαλύει» τη διττή φύση του δώρου. Τα εμπορεύματα μετατρεπόμενα σε δώρα «επιτρέπουν» τη συναισθηματική προσφορά δώρων και τον οικογενειακό εορτασμό. Ο J. Parry μιλά για τη διαμόρφωση των σύγχρονων Χριστουγέννων. Η σύγχρονη μορφή του δώρου «αναδύθηκε» μαζί με τον βιομηχανικό καπιταλισμό των ΗΠΑ. Η παραγωγή μετατοπίζεται από το νοικοκυριό σε μια ανεξάρτητη εμπορική ζώνη. Το νοικοκυριό πλέον αποτελεί χώρο θαλπωρής που «στεγάζει» συναισθηματικές σχέσεις. Είναι διαχωρισμένο από την οικονομία και θεωρείται το υποκείμενο των εποχικών εορτών. Κατά δεύτερον, το χριστουγεννιάτικο τραπέζι καθιερώθηκε στην Αγγλία του 18ου αιώνα ως συνθήκη (συμπόσιο) εορτασμού του τέλους του έτους.
Η Γερμανία, από την άλλη, επηρέασε εισάγοντας το χριστουγεννιάτικο δέντρο και η νουβέλα του Dickens “A Christmas Carol” «έδρασε» σημαντικά στην «προσωποποίηση» των σύγχρονων αξιών της οικογενειακής στοργής. Τα Χριστούγεννα σήμερα έχουν ως στοιχείο τους τον υλισμό. Όμως, δεν είναι το κέρδος η μοναδική αιτία που τα κάνει δημοφιλή. Στο επίκεντρό τους βρίσκεται η οικογένεια και η χαρά της προσφοράς. Αυτό που στην πραγματικότητα γιορτάζεται είναι ένας τρόπος ζωής και η «ανανέωση» των δεσμών της οικογένειας με την οικονομία.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Miller, D. (1995), “Unwrapping Christmas”, Oxford Studies in Social and Cultural Anthropology-Cultural Forms
- Προεστός, Π., “Το παράδοξο των Χριστουγέννων”, blog.melapus.com. Διαθέσιμο εδώ
