Της Μαριτίνας Χτενά,
«Είμαι καλά», «Ναι, μου αρέσει πολύ το φαγητό», «Φυσικά και σ’ αγαπώ»… Πόσο συχνά λέτε τις παραπάνω φράσεις; Σίγουρα, δεν κρατάτε το σκορ, αλλά γνωρίζετε ότι είναι αρκετές έως πολλές. Τελική διάγνωση, είμαστε ψεύτες. Όλοι χρησιμοποιούμε το ψέμα για να αποφύγουμε άβολες ερωτήσεις ή για να μην πληγώσουμε τους άλλους από τη σκληρή αλήθεια, με αποτέλεσμα το ψέμα να έχει γίνει πλέον απαραίτητο μέσο επιβίωσης. Λέμε ψέματα τόσο στους άλλους όσο και στον ίδιο μας τον εαυτό για διάφορους λόγους που προσφέρουν βραχύχρονη ευχαρίστηση, αλλά ταυτόχρονα μακροχρόνια ηθική αλλοίωση.
Τι είναι όμως το ψέμα;
Το λεξικό το ορίζει ως η μη απόδοση της αλήθειας, ενώ παράλληλα διαφοροποιείται από την εξαπάτηση ή την απόσπαση πληροφορίας. Πιο αναλυτικά, είναι διπλή η προσπάθεια του ψεύτη: η καταστολή της αλήθειας και η αντικατάστασή της με κάτι άλλο. Τα ψέματα χρησιμοποιούνται για δύο λόγους: για κάποιον σκοπό ή για χάρη του ψεύτη. Όταν λέμε ψέματα για κάποιον σκοπό εννοούμε για να αποφύγουμε το βάρος του να πεις την αλήθεια, για παράδειγμα να ευχαριστήσεις τους γονείς σου, να φύγεις νωρίτερα από τη δουλεία σου ή για να απορρίψεις κάποια πρόταση. Από την άλλη, το ψέμα για χάρη του ψεύτη χρησιμοποιείται για να τον κάνει πιο εντυπωσιακό στους γύρω του, πιο γενναίο και πιο σπουδαίο. Αυτό το είδος ψέματος θεωρείται ως «ψέμα από συνήθεια».
Τα πιο κοινά είδη ψέματος παγκοσμίως είναι δύο, τα λευκά (ή αθώα ψέματα) και τα μαύρα (ή τα πονηρά) ψέματα. Λευκό ψέμα είναι αυτό που λέγεται για καλές προθέσεις και δεν έχει σοβαρές επιπτώσεις, ενώ το μαύρο ψέμα είναι αυτό που λέγεται με δόλο και πονηριά αποσκοπώντας σε προσωπικό όφελος. Παρά, όμως, το γεγονός ότι το λευκό ψέμα θεωρείται καλής φύσης, μπορεί να υπάρχουν και κάποιοι εγωιστικοί λόγοι πίσω από αυτό.
Η αρχή του ψεύδους
Όλα έχουν μια αρχή και η αρχή της ανειλικρίνειας βρίσκεται στην παιδική ηλικία. Έρευνες δείχνουν ότι, από τη στιγμή που τα παιδιά φτάνουν στην ηλικία των τριών ετών, μπορούν να διακρίνουν τη διαφορά του ψέματος και της αλήθειας, αλλά η ικανότητα να ψεύδονται είναι ακόμη αδύναμη. Με άλλα λόγια, δεν μπορούν να διατηρήσουν τα δικά τους ψέματα και πάντα καταλήγουν να ομολογούν. Σημαντική μεταβλητή είναι οι γονείς, οι οποίοι έχουν μεγάλη επιρροή στη ζωή τους, οπότε η εμπιστοσύνη μεταξύ τους είναι πολύ βασικό συστατικό για τη διατήρηση της καλής σχέσης τους. Με το πέρασμα των χρόνων, τα παιδιά γίνονται όλο και καλύτεροι ψεύτες και αυτό εξηγεί γιατί οι ενήλικες είναι καλύτεροι ψεύτες από τα παιδιά. Όταν, όμως, φτάσουν σε πιο προχωρημένες ηλικίες, έχει παρατηρηθεί ότι τα άτομα νιώθουν λιγότερο υποχρεωμένοι να λένε ψέματα. Ωστόσο, ένας κακός ψεύτης είναι πάντα κακός ψεύτης, ανεξάρτητα από την ηλικία του, αλλά ένας καλός ψεύτης τελειοποιείται με το πέρας της ηλικίας.
Τη στιγμή που αποφασίζουμε να πούμε ψέματα οι βασικές εγκεφαλικές περιοχές που ενεργοποιούνται είναι ο μετωπιαίος λοβός, το μεταιχμιακό σύστημα, η αμυγδαλή, ο κροταφικός λοβός και ο πρόσθιος φλοιός του προσαγωγίου. Πιο αναλυτικά, η αμυγδαλή είναι η περιοχή που ενεργοποιείται περισσότερο όταν λέμε ψέματα, καθώς είναι υπεύθυνη για συναισθήματα όπως ο φόβος και η ανησυχία. Αυτή ευθύνεται, λοιπόν, για τα αισθήματα που νιώθουμε τη στιγμή που ψευδόμαστε και τα οποία είναι πιο πιθανό να μας προδώσουν. Επίσης, εφόσον ο μετωπιαίος λοβός είναι εκεί όπου βρίσκεται η λευκή ουσία. Αυτό είναι το «έξυπνο μέρος» του εγκεφάλου με ενεργό πνευματικό ρόλο. Ακόμη, αυτός έχει την ικανότητα να καταστέλλει την αλήθεια βοηθώντας στην διαδικασία του ψεύδους. Συμπληρωματικά, ο κροταφικός λοβός συμμετέχει σε αυτήν τη διαδικασία ως το μέρος του εγκεφάλου που ευθύνεται για τη δημιουργία νοητικών εικόνων και για την ανάκληση της μνήμης. Τέλος, ο πρόσθιος φλοιός διεγείρεται όταν λέμε ψέματα, γιατί ανιχνεύει πιθανά σφάλματα.
Πειράματα «αποδείξεις» της δραστηριότητας του εγκεφάλου όταν το άτομο ψεύδεται
Οι ερευνητές έκαναν πολλά πειράματα, ώστε να διαπιστώσουν ποιο μέρος του εγκεφάλου ενεργοποιείται όταν λέμε ψέματα και ποιοι μηχανισμοί μας οδηγούν στο να αποκρύψουμε την αλήθεια. Η πρώτη φάση του πειράματος είναι η παρατήρηση του εγκεφάλου σε κατάσταση ηρεμίας, που ονομάζεται φάση αλήθειας. Στη συνέχεια, ωθούμε το άτομο να ξεκινήσει έναν εσωτερικό μονόλογο κοιτάζοντας το είδωλό του στον καθρέφτη. Ζητάμε να εστιάζει στις λέξεις που χρησιμοποιεί και ξαφνικά έρχεται ένα σήμα, το οποίο κάνει το άτομο να πει ψέματα. Στην πραγματικότητα, από τη στιγμή που αρχίζει να ψεύδεται, βυθίζεται όλο και περισσότερο στο ψέμα του που αναφέρεται σε περιστατικά που δεν συνέβησαν ποτέ.
Παρατηρήθηκε μια ξεκάθαρη διαφορά μεταξύ της στιγμής της σύγχυσης και της φάσης της αλήθειας. Αυτή ήταν η ενεργοποίηση της περιοχής του φλοιού. Δηλαδή, εκεί που στην αρχή ήταν απλώς ελαφρά ενεργοποιημένη, στη συνέχεια η δραστηριότητά του αυξήθηκε ραγδαία. Όταν το άτομο ήταν ειλικρινές, οι περιοχές του εγκεφάλου που σχετίζονται με το συναίσθημα, τις συγκρούσεις και τον γνωστικό έλεγχο, όπως η αμυγδαλή, ήταν σε καταστολή, σε αντίθεση με όταν ήταν ανειλικρινές. Παράλληλα, ο κερκοφόρος πυρήνας εντοπίστηκε ότι βοηθάει τον εγκέφαλο να εξισορροπήσει την αλήθεια λέγοντας και σχεδιάζοντας τα ψέματα που επρόκειτο να ειπωθούν.
Συμπερασματικά, καταλαβαίνουμε ότι η επιθυμία μας να πούμε ψέματα δεν αλλάζει μόνο τον εξωτερικό κόσμο, αλλά και τον εσωτερικό. Διαμορφώνει τον χαρακτήρα μας, το μυαλό μας και τη συμπεριφορά μας. Έτσι και αλλιώς, ό, τι και εάν κερδίσει κάποιος με το να πει ψέματα, δεν είναι τίποτε άλλο παρά ένα ψέμα, το οποίο, παρόλο που μπορεί να σε κάνει να νιώσεις καλύτερα για ένα λεπτό, στη συνέχεια σε τρώει είτε η «ενοχή» είτε ο φόβος μην αποκαλυφθεί η αλήθεια.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- The Truth About Lies: The Science of Deception, brainfacts.org. Διαθέσιμο εδώ
- What Dishonesty Does to Your Brain, ethicalleadership.nd.edu. Διαθέσιμο εδώ
- The Science and Neuroscience of Lying, linkedin.com. Διαθέσιμο εδώ
- The Neurosciensce Of Lying, brainworldmagazine.com. Διαθέσιμο εδώ
