Της Άννας Κουτσαυτούλη,
Τις τελευταίες δεκαετίες, η επιστήμη της επιδημιολογίας βρίσκεται στην ακμή της, μελετώντας διάφορα νοσήματα, ώστε να απαντήσει σε καίρια ερωτήματα που απασχολούν τόσο την επιστημονική κοινότητα όσο και τον γενικό πληθυσμό. Με απλά λόγια, η επιδημιολογία προσπαθεί, μέσω της μελέτης της κατανομής μιας ασθένειας, των συμπτωμάτων που προκαλεί, των κοινών χαρακτηριστικών των ασθενών που το εμφανίζουν κ.λπ., να μας δώσει πληροφορίες για την αιτιολογία που μπορεί να κρύβεται πίσω από αυτήν. Παραδείγματος χάρη, η έρευνα σε ασθενείς που έχουν υποστεί έμφραγμα του μυοκαρδίου κατέδειξε ότι ένα μεγάλο ποσοστό αυτών ήταν καπνιστές, καθιστώντας, έτσι, το κάπνισμα έναν ισχυρό παράγοντα κινδύνου για την εμφάνιση εμφράγματος. Επίσης, η αέναη επιδημιολογική έρευνα, πάνω στις διάφορες μορφές καρκίνου, έχει οδηγήσει στην ταυτοποίηση των λεγόμενων χημικών καρκινογόνων, δηλαδή χημικές ουσίες, η έκθεση στις οποίες έχει καρκινογόνο δράση. Ένα χαρακτηριστικό και ιδιαίτερα ενδιαφέρον παράδειγμα αποτελεί ο πνεύμονας Μετσόβου, μια παθολογική οντότητα που έχει συσχετισθεί ισχυρά με την έκθεση σε αμίαντο.
Την περίοδο του 1970-1990, οι ακτινολόγοι και πνευμονολόγοι του Πανεπιστημιακού Νοσοκομείου Ιωαννίνων παρατήρησαν το εύρημα των υπεζωκοτικών αποτιτανώσεων με αυξημένη συχνότητα στις ακτινολογικές εικόνες των κατοίκων τεσσάρων χωριών της ευρύτερης περιοχής (Μέτσοβο, Ανήλιο, Μηλέα, Βοτονόσι). Με αφορμή αυτήν την ιδιαίτερη παρατήρηση, ομάδα ερευνητών, με επικεφαλής τον τότε καθηγητή Πνευμονολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, κύριο Σταύρο Κωνσταντόπουλο, πραγματοποίησε και δημοσίευσε μια ερευνητική μελέτη το 1984, στην οποία συσχέτισε τα υψηλά ποσοστά υπεζωκοτικών αποτιτανώσεων, αλλά και κακοήθους μεσοθηλιώματος στους κατοίκους των χωριών της περιοχής του Μετσόβου με τη μη επαγγελματική έκθεση σε αμίαντο. Οι αλλοιώσεις αυτές παρατηρήθηκαν τόσο σε άντρες, όσο και σε γυναίκες και η συχνότητά τους φάνηκε ότι αυξανόταν με την ηλικία. Λόγω της επικράτησής της στην περιοχή του Μετσόβου, η κλινική αυτή οντότητα χαρακτηρίστηκε από τους ερευνητές ως «Πνεύμονας Μετσόβου».
Πολύ πριν τον χαρακτηρισμό του ως χημικό καρκινογόνο, ο αμίαντος (asbestos) χρησιμοποιήθηκε εκτεταμένα στο παρελθόν ως μονωτικό υλικό. Από χημικής άποψης, ο αμίαντος αποτελεί ένα φυσικό ορυκτό, του οποίου οι ίνες είναι άριστοι μονωτήρες, ανθεκτικοί στη φωτιά και στη θερμότητα, καθιστώντας το έτσι ιδανικό για την ενίσχυση του τσιμέντου και άλλων υλικών. Όσον αφορά στους κατοίκους του Μετσόβου και των γύρω χωριών, η επιδημιολογική έρευνα κατέδειξε ότι η έκθεση σε αμίαντο οφειλόταν σε ένα ορυκτό χώμα της περιοχής, το οποίο κατά την περίοδο 1940-1950 χρησιμοποιήθηκε για το άσπρισμα των σπιτιών. Το χώμα αυτό εξορυσσόταν από κοντινούς λόφους και πωλούταν, ώστε να χρησιμοποιηθεί στα νοικοκυριά, όπου εφαρμοζόταν στους εσωτερικούς τοίχους και κυρίως γύρω από το τζάκι. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Πνεύμονας Μετσόβου δεν ήταν η πρώτη συσχέτιση του αμιάντου με πνευμονικές βλάβες. Ο αμίαντος είχε ήδη ενοχοποιηθεί στο παρελθόν για την ανάπτυξη κακοήθους μεσοθηλιώματος. Ορισμένες μελέτες ήταν και τότε διαθέσιμες, μιας και το κακόηθες μεσοθηλίωμα εμφανιζόταν με αυξημένη συχνότητα σε ανθρώπους που εκτίθεντο επαγγελματικά (ανθρακωρύχοι) ή μη (άνθρωποι που διέμεναν κοντά σε ορυχεία) στον αμίαντο.
Τι είδους βλάβες προκαλεί, όμως, ο αμίαντος στους πνεύμονες; Αρχικά, προκαλεί υπεζωκοτικές αποτιτανώσεις, δηλαδή εναποθέσεις ασβεστίου πάνω στο περίβλημα που επικαλύπτει τους πνεύμονες, τον υπεζωκότα. Ο υπεζωκότας, δηλαδή το προστατευτικό περίβλημα των πνευμόνων, περιλαμβάνει δύο στρώματα μεμβράνης (το τοιχωματικό και το σπλαγχνικό πέταλο) και επενδύεται εσωτερικά από μια ομάδα κυττάρων, που ονομάζονται μεσοθηλιακά κύτταρα. Ο αμίαντος επάγει την καρκινογένεση στα κύτταρα αυτά, δηλαδή τον ανεξέλεγκτο πολλαπλασιασμό τους, από τον οποίο προκύπτει η σοβαρότερη επιπλοκή της έκθεσης σε αμίαντο, ένας τύπος καρκίνου που ονομάζεται κακόηθες μεσοθηλίωμα. Τα άτομα που νοσούν είναι συνήθως άνω των 50 ετών και στο ιστορικό τους έχουν ως κοινό χαρακτηριστικό την έκθεση σε αμίαντο σε κάποια φάση της ζωής τους.
Το κακόηθες μεσοθηλίωμα έχει μια μακρά λανθάνουσα περίοδο, η οποία, αν και διαφέρει από άτομο σε άτομο, μπορεί να φτάσει μέχρι τα 30 έτη. Με τον όρο αυτόν, αναφερόμαστε στην περίοδο που μεσολαβεί από την έκθεση στο καρκινογόνο ερέθισμα μέχρι την εμφάνιση των πρώτων συμπτωμάτων. Σε γενικές γραμμές, πρόκειται για έναν «σιωπηλό» καρκίνο, ο οποίος ξεκινά να δίνει συμπτώματα όταν ο όγκος έχει μεγαλώσει αρκετά. Τα συμπτώματα αυτά περιλαμβάνουν συνήθως πόνο στον θώρακα, δύσπνοια και βήχα. Συμπτώματα όπως κόπωση και απώλεια βάρους μπορούν να συνυπάρχουν, όπως, επίσης, και συμπτώματα που προκύπτουν όταν ο όγκος συμπιέζει τις παρακείμενες δομές, όπως το σύνδρομο άνω κοίλης φλέβας και η συμπίεση του νωτιαίου μυελού.
Αναφορικά με τη διάγνωση, αυτή περιλαμβάνει μια σειρά απεικονιστικών εξετάσεων, όπως ακτινογραφία και αξονική θώρακος. Σε ορισμένες περιπτώσεις, οι ασθενείς παρουσιάζουν υπεζωκοτική συλλογή, δηλαδή αυξημένη άθροιση υγρού στο χώρο μεταξύ των δύο πετάλων του υπεζωκότα. Το υγρό αυτό μπορεί να συλλεχθεί με παρακέντηση και να σταλεί για ανάλυση στο εργαστήριο. Επίσης, μπορεί να πραγματοποιηθεί βιοψία του υπεζωκότα με βελόνα μέσω του δέρματος, αλλά πρόκειται για αρκετά οδυνηρή διαδικασία και όχι ιδιαίτερα αποδοτική. Τέλος, η θωρακοσκόπηση είναι μια ελάχιστα επεμβατική μέθοδος, η οποία πραγματοποιείται με τοπική αναισθησία και επιτρέπει στον ιατρό να επισκοπήσει το εσωτερικό της θωρακικής κοιλότητας και να λάβει δείγμα για βιοψία. Αφού τεθεί η διάγνωση, ο ιατρός μπορεί να ζητήσει επιπλέον απεικονιστικές εξετάσεις, όπως ΜRI ή PET, προκειμένου να εξετάσει την πιθανή διασπορά σε άλλα όργανα (μεταστάσεις).
Όσον αφορά στις θεραπευτικές επιλογές, αυτές εξαρτώνται από πολλούς παράγοντες, συμπεριλαμβανομένης της διασποράς του καρκίνου και της γενικής κατάστασης της υγείας κάθε ασθενούς. Σε ένα μεγάλο ποσοστό ασθενών, η διάγνωση τίθεται σε ένα αρκετά προχωρημένο στάδιο, οπότε η ακολουθούσα θεραπευτική γραμμή έγκειται στον έλεγχο των συμπτωμάτων και στην παράταση της επιβίωσης, όσο είναι δυνατόν. Αυτή είναι η λεγόμενη παρηγορητική φροντίδα. Επιπλέον, κάποιες άλλες θεραπείες που μπορεί να βοηθήσουν στην ύφεση των συμπτωμάτων είναι οι εξής:
- Χημειοθεραπεία
- Ακτινοθεραπεία
- Χειρουργική αφαίρεση του όγκου, η οποία μπορεί να πραγματοποιηθεί μόνο σε πολύ αρχικά στάδια του όγκου, αν και αμφισβητείται η χρησιμότητά της
- Ανοσοθεραπεία
Τέλος, αναφορικά με την πρόγνωση του κακοήθους μεσοθηλιώματος, το γεγονός ότι η διάγνωση τίθεται σε αρκετά προχωρημένο στάδιο, που ο όγκος έχει μεγαλώσει και μπορεί να έχει διασπαρεί αρκετά στο σώμα, καθιστά το μεσοθηλίωμα έναν ιδιαίτερα επιθετικό καρκίνο. Ωστόσο, μετά την ανακάλυψη της επικινδυνότητας του αμίαντου, έχει γίνει κατανοητό ότι η καλύτερη θεραπεία είναι η πρόληψη της επαφής με το χημικό αυτό καρκινογόνο. Έτσι, ειδικά στις χώρες του Δυτικού κόσμου, οποιαδήποτε χρήση του αμίαντου, από την εξόρυξη έως την κατασκευή προϊόντων του, απαγορεύεται πλέον βάσει νόμου, ενώ έχουν θεσπιστεί και αυστηρά μέτρα ελέγχου της έκθεσης σε κάθε μορφή του. Ωστόσο, παρά τη μεγάλη σημασία της θέσπισης μέτρων προστασίας, η ερευνητική προσπάθεια δεν έχει σταματήσει, αντιθέτως αναζητά περαιτέρω θεραπευτικά και διαγνωστικά εργαλεία, καθώς το κακόηθες μεσοθηλίωμα συνεχίζει και θα συνεχίζει ακόμη να συναντάται.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Πνεύμονας Μετσόβοι, Λευτέρης Μαρκάτης, Ειδικευόμενος, Πνευμονολογική Κλινική ΓΝ Κέκρυρας. Διαθέσιμο εδώ
- Metsovo lung: Pleural calcification and restrictive lung function in northwestern Greece. Environmental exposure to mineral fiber as etiology, Science Direct. Διαθέσιμο εδώ
- Mesothelioma, Mayo Clinic. Διαθέσιμο εδώ
- Mesothelioma, NHS. Διαθέσιμο εδώ
