Του Χάρη Χρυσανθόπουλου,
Το «κράτος» της Σοβιετικής Ένωσης ιδρύθηκε το 1922, πέντε χρόνια μετά το πραξικόπημα των Μπολσεβίκων (Οκτωβριανή Επανάσταση), από ένα κόμμα κομμουνιστών, οι οποίοι κατόρθωσαν να ρίξουν την προσωρινή κυβέρνηση που ακολούθησε την κατάρρευση του τσαρικού καθεστώτος και στη συνέχεια να επιβάλλουν υπό τον έλεγχό τους τα περισσότερα από τα εδάφη της πρώην ρωσικής αυτοκρατορίας. Παρόλα αυτά, η μεγαλύτερη χώρα στον κόσμο και ένας πληθυσμός 140 εκατομμύριων ανθρώπων είχαν πλέον περάσει σε κομμουνιστικό έλεγχο.
Με τη σταδιακή απομάκρυνση του ηγέτη των Μπολσεβίκων, Λένιν, από την πολιτική σκηνή της χώρας λόγω της διαρκούς επιδείνωσης της υγείας του και τον θάνατό του, εν τέλει, στις αρχές του 1924, ξεκίνησε μια διαμάχη ανάμεσα σε ηγετικά μέλη του κόμματος για την διεκδίκηση της εξουσίας. Η διαμάχη αυτή σταδιακά κερδήθηκε από τον Ιωσήφ Στάλιν (Στάλιν σημαίνει ο άνθρωπος από ατσάλι, το πραγματικό του όνομα ήταν Ιωσήφ Βισσαριόνοβιτς Τσουγκασβίλι), Γεωργιανό Μπολσεβίκο, παλιό συνεργάτη του Λένιν, ο οποίος, όμως, δεν επιθύμησε ποτέ να τον διαδεχθεί ο Στάλιν. Η ανάδειξη του Στάλιν ως τον de facto ηγέτη έβαλε την χώρα στην πιο κλασική της, ίσως, εποχή, την σταλινική της περίοδο.
Ο Στάλιν επέβαλλε τα πρώτα δυο πενταετή σχέδια του κράτους (1ο: 1928-1932, 2ο: 1933-1937), τα οποία αποσκοπούσαν στην ραγδαία αύξηση της βιομηχανίας και στην κολεκτιβοποίηση της αγροτικής παραγωγής. Τα λάθη που υπήρχαν πάνω σε αυτά τα σχέδια, καθώς και ο σκληρός τρόπος με τον οποίο επιβλήθηκαν προκάλεσαν τον θάνατο εκατομμύριων ανθρώπων (χαρακτηριστική η περίπτωση της Ουκρανίας, της πιο εύφορης περιοχής της χώρας, όπου ο λιμός που προκλήθηκε λόγω της κολεκτιβοποίησης σκότωσε μεγάλο μέρος του πληθυσμού). Ακολούθησε λογοκρισία από το σταλινικό καθεστώς και διώξεις τον αντιφρονούντων. Αυτές οι διώξεις κορυφωθήκαν στα χρόνια της μεγάλης εκκαθάρισης (1936-1938), μιας μεγάλης κλίμακας κοινωνικοπολιτικής δίωξης που στόχευε μέλη του κόμματος, ηγετικά στελέχη του στρατού, καλλιτέχνες και άλλα στοιχεία που ο Στάλιν θεώρησε ως απειλή. Τα θύματα αυτής της εκκαθάρισης υπολογίζονται σε εκατομμύρια ενώ εκατοντάδες χιλιάδες ήταν αυτοί που εκτελέστηκαν. Μεγάλες διώξεις υπέστησαν και οι εθνικές μειονότητες της χώρας με ολοκλήρους πληθυσμούς να εξορίζονται σε πιο απόμακρα μέρη της ΕΣΣΔ. Παρόλα αυτά, τα πενταετή σχέδια συνάντησαν κάποια επιτυχία και κατάφεραν να εκσυγχρονίσουν τη χώρα και να τη καταστήσουν υπολογίσιμη δύναμη σε μια περίοδο, όπου τα στρατόπεδα του επικείμενου δευτέρου παγκοσμίου πολέμου σχηματίζονταν.
Στην Γερμανία, οι ναζί ανέβηκαν στην εξουσία το 1933. Ο Χίτλερ εξέφρασε πολλές φορές το μίσος του για τους Μπολσεβίκους, καθώς και την απέχθειά του για τον λαό της ΕΣΣΔ, τον οποίο θεωρούσε κατώτερο του γερμανικού. Παρόλα αυτά οι ναζί ακολούθησαν μερική συνεργασία με τους Σοβιετικούς στα τέλη της δεκαετίας του ’30. Εμπορικές συμφωνίες πραγματοποιήθηκαν μεταξύ Γερμανίας και ΕΣΣΔ ενώ στις 31 Αυγούστου 1939 οι δυο χώρες προχώρησαν στην υπογραφή του συμφώνου Ρίμπεντροπ-Μολότωφ (από τα ονόματα των Υπουργών Εξωτερικών της κάθε χώρας), το οποίο προέβλεπε την μη επίθεση της μιας χώρας της άλλης καθώς και τον διαμοιρασμό μεταξύ τους ορισμένων χωρών της ανατολικής Ευρώπης. Λίγες, μόλις, ημέρες μετά τη υπογραφή του συμφώνου, η ναζιστική Γερμανία εισέβαλε στην Πολωνία με την Σοβιετική Ένωση να ακολουθεί 2 εβδομάδες περίπου αργότερα. Η εισβολή της Γερμανίας στη Πολωνία προκάλεσε τη Γαλλία και την Μεγάλη Βρετανία να κηρύξουν πόλεμο σε αυτή και έτσι ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος ξεκινάει στην Ευρώπη.
Στις 22 Ιουνίου του 1941, ο Χίτλερ άνοιξε δεύτερο μέτωπο στον πόλεμο, εισβάλοντας στην ΕΣΣΔ με μια δύναμη κοντά τεσσάρων εκατομμύριων στρατιωτών του Άξονα, η μεγαλύτερη δύναμη εισβολής που έχει καταγραφεί στην ιστορία. Με την ηγεσία του Κόκκινου Στρατού να έχει υποστεί ακρωτηριασμό από τις μεγάλες εκκαθαρίσεις της προηγούμενης δεκαετίας, οι δυνάμεις του Άξονα κατάφεραν σε εξαιρετικά σύντομο χρονικό διάστημα να κατατροπώσουν πολλές σοβιετικές στρατιές και να καταλάβουν τεράστιες εκτάσεις της σοβιετικής ενδοχώρας, πραγματοποιώντας τρομακτικές φρικαλεότητες στον ντόπιο πληθυσμό. Με το πέρασμα του καλοκαιριού, όμως, και την άφιξη του σκληρού σοβιετικού χειμώνα, οι ναζιστικές δυνάμεις αναγκάστηκαν να σταματήσουν την προέλαση τους, ενώ η μεταφορά πολλών βιομηχανικών μονάδων με τρένα πίσω από τα Ουράλια όρη από τους Σοβιετικούς, έδωσε τη δυνατότητα συνέχισης του αγώνα.
Παραχωρώντας ο Στάλιν κάποιες ελευθερίες στους στρατηγούς του να πράξουν, όπως εκείνοι θεωρούσαν σωστό, ο Κόκκινος Στρατός αναδιοργανώθηκε και πέρασε στη φάση της αντεπίθεσης με την μάχη του Στάλινγκραντ (1942-1943) να αποτελεί σημείο καμπής για τον πόλεμο. Στις αρχές του 1944, οι δυνάμεις του Άξονα είχαν διωχθεί από όλα τα σοβιετικά εδάφη και ο Κόκκινος Στρατός ξεκίνησε να εκδιώκει τις δυνάμεις του άξονα από τις κατεχόμενες από αυτό χώρες της Ανατολικής Ευρώπης.
Με τον Κόκκινο Στρατό να κατατροπώνει τα γερμανικά στρατεύματα στα ανατολικά και τους Αμερικανούς και Βρετανούς να έχουν ανοίξει νέα μέτωπα στην Ευρώπη (1943 Ιταλία, 1944 Γαλλία) άρχισε η σταδιακή κατάρρευση της ναζιστικής δύναμης. Οι συμμαχικές δυνάμεις μπήκαν στην Γερμανία τον Μάρτιο του 1945 και ο πόλεμος στην Ευρώπη έληξε δυο μήνες αργότερα. Χρειάστηκαν επιπλέον τρεις μήνες για να συνθηκολογήσει η Ιαπωνία. Προηγήθηκαν οι ρήξεις δυο ατομικών βομβών από τους Αμερικανούς στη Χιροσίμα και στο Ναγκασάκι καθώς και η κήρυξη πολέμου από την ΕΣΣΔ στην Ιαπωνία. Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος αποτελεί την πιο αιματηρή σύγκρουση στην ιστορία της ανθρωπότητας με ορισμένες μετρήσεις των θυμάτων να ξεπερνάνε μέχρι και τα 60 εκατομμύρια. Η Σοβιετική Ένωση σήκωσε μεγαλύτερο βάρος από κάθε άλλη χώρα (με την Κίνα να έρχεται δεύτερη) με τους νεκρούς της να υπολογίζονται σε πάνω από 20 εκατομμύρια. Με τον πόλεμο να έχει διαλύσει την Ευρώπη, στο προσκήνιο ήρθαν αμέσως τα ζητήματα της αποναζιστικοποίησης, της χάραξης νέων συνόρων και της ανασυγκρότησης. Πολλοί ναζί καταδικάστηκαν για τα εγκλήματα τους, με τη δίκη της Νυρεμβέργης να αποτελεί το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα. Επιπλέον, προκειμένου να αποφευχθούν νέες συρράξεις, ιδρύθηκε ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών (ΟΗΕ), ο οποίος αντικατέστησε την Κοινωνία των Εθνών.
Σχετικά με το δεύτερο ζήτημα, ο Πρωθυπουργός της Μεγάλης Βρετανίας, Ουίνστων Τσώρτσιλ, επιθυμούσε τον περιορισμό του κομμουνισμού, ο οποίος μπορούσε να βρει πρόσφορο έδαφος στην κατεστραμμένη από τον πόλεμο Ευρώπη, και στην διατήρηση πάση θυσία της Βρετανικής Αυτοκρατορίας. Ήδη πριν από την λήξη του πολέμου συζητήσεις μεταξύ Τσώρτσιλ και Στάλιν είχαν γίνει προκειμένου να αποφασιστεί ποιες χώρες θα έχει η κάθε δύναμη υπό την επιρροή της. Η Μεγάλη Βρετανία όμως είχε, πλέον, χάσει την άλλοτε τεράστια ισχύ της και δεν ήταν σε θέση να επιβληθεί εναντίον των άλλων. Οι ΗΠΑ, από την άλλη, βγήκαν δυναμωμένες από τον πόλεμο καθώς αυτός δεν είχε μεταφερθεί στο έδαφος τους. Ο νέος πρόεδρος, Χάρυ Τρούμαν, κράτησε σε αντίθεση με τον προκάτοχό του σκληρότατη στάση απέναντι στους σοβιετικούς και προσπάθησε να μειώσει την επιρροή τους.
Στις χώρες, όμως, όπου βρισκόταν ο Κόκκινος Στρατός, Αμερικανοί και Βρετανοί δεν μπόρεσαν να εμποδίσουν την ίδρυση κομμουνιστικών καθεστώτων. Υπόλογα στην Μόσχα, ο Στάλιν τα χρησιμοποίησε προκειμένου να δημιουργήσει μια ζώνη ασφάλειας ανάμεσα στην Σοβιετική Ένωση και στην καπιταλιστική Ευρώπη. Τα νέα κράτη που προέκυψαν ήταν η Λαϊκή Δημοκρατία της Βουλγαρίας (1946), η Λαοκρατική Δημοκρατία της Γερμανίας (1949) η Τσεχοσλοβακική Σοσιαλιστική Δημοκρατία (1948), η Λαϊκή Δημοκρατία της Πολωνίας (1947), η Λαϊκή Δημοκρατία της Ουγγαρίας (1949), η Σοσιαλιστική Δημοκρατία της Ρουμανίας (1947), η Σοσιαλιστική Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γιουγκοσλαβίας (1945) και η Λαϊκή Σοσιαλιστική Δημοκρατία της Αλβανίας (1946). Όσο αναφορά τα δυο τελευταία, πρώτα η Γιουγκοσλαβία και υστέρα από αρκετά έτη και η Αλβανία, ακολούθησαν διαφορετική πορεία από αυτή τη Μόσχας.
Όσο αναφορά την ανασυγκρότηση της Ευρώπης, διάφορα προγράμματα αμερικανικής βοήθειας πραγματοποιήθηκαν. Στις χώρες που η ΕΣΣΔ είχε καταστήσει υπό τον έλεγχο της, η σοβιετική βοήθεια πήρε την θέση της αμερικανικής (αξίζει να σημειωθεί πως οι ΗΠΑ πρόσφεραν βοήθεια στην Σοβιετική Ένωση αλλά ο Στάλιν δεν την δέχθηκε). Έτσι δημιουργήθηκαν δυο μπλοκ, το δυτικό με ηγέτη τις ΗΠΑ και το ανατολικό με ηγέτη την ΕΣΣΔ. Στην περίπτωση της Ελλάδας, ξέσπασε εμφύλια σύρραξη μέχρι να ενταχθεί και αυτή τελικά στο δυτικό μπλοκ.
Τα δυο νέα στρατόπεδα ξεκίνησαν αυτό που ονομάζουν οι ιστορικοί Ψυχρός Πόλεμος (ονομάζεται έτσι, καθώς άμεση πολεμική σύγκρουση δεν ήρθε ποτέ ανάμεσα τους) με τον ελληνικό εμφύλιο να είναι η πρώτη ένοπλη σύγκρουση σε αυτόν. Ακολούθησε η άνοδος των κομμουνιστών στην εξουσία της Κίνας το 1949 και η απόκτηση ατομικής βόμβας από τους Σοβιετικούς το ίδιο έτος. Κατά τα πρώτα έτη του Ψυχρού Πολέμου οι σχέσεις μεταξύ των δυο μπλοκ ήταν εξαιρετικά κακές. Ο Στάλιν είχε αναδειχθεί σε ηγέτης για τον κομμουνισμό παγκοσμίως. Το 1950, ξέσπασε εμφύλιος στην Κορέα μεταξύ κομμουνιστικού βορρά και καπιταλιστικού νότου. Ο πόλεμος αυτός διήρκησε 3 χρόνια και κόστισε εκατομμύρια ζωές, με την Κορέα να εξακολουθεί να διαιρείται σε βόρεια και νότια μέχρι και σήμερα.
Ύστερα από τον θάνατο του Στάλιν το 1953, οι διάδοχοι του διατήρησαν τις εχθρικές σχέσεις με το δυτικό στρατόπεδο. Παρόλα αυτά οι πολιτικές και των δύο στρατοπέδων άλλαξαν σε μεγάλο βαθμό. Με την ΕΣΣΔ να αλλάζει τις σταλινικές πολιτικές της, η Κίνα του Μάο σταδιακά απομακρύνθηκε από το σοβιετικό στρατόπεδο και ακολούθησε δικιά της πορεία. Χρειάστηκε να περάσουν 40 περίπου χρόνια από τον θάνατο του Στάλιν για να λήξει ο Ψυχρός Πόλεμος, με την κατάρρευση της ΕΣΣΔ και τη διάλυση του ανατολικού μπλοκ.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Mark Mazower (1998), Σκοτεινή Ήπειρος: Ο ευρωπαϊκός εικοστός αιώνας, Αθήνα: εκδ. Αλεξάνδρεια
- Γιάννα Κατσόβσκα-Μαλιγκούδη (2013), Ιστορία της Σοβιετικής Ένωσης (1917-1991), Αθήνα: εκδ. Gutenberg
- Eric Hobsbawm (1994), H Eποχή των Άκρων: Ο σύντομος εικοστός αιώνας (1914-1991), Αθήνα: εκδ. Θεμέλιο
