Της Άννας Καρρά,
Ένα ερώτημα που έχει απασχολήσει πληθώρα επιστημόνων εδώ και αρκετά χρόνια είναι το αν, τελικά, η κοινωνία μπορεί να «ξεχάσει» τα παραπτώματα των ανηλίκων παραβατών και να τους εντάξει στην κοινωνία ή αν, τελικά, εξακολουθεί να τους θεωρεί «μιάσματα» της εποχής, με αποτέλεσμα εκείνοι να «στρέφονται» πάλι στην παρανομία είτε από αντίδραση είτε επειδή δεν μπόρεσαν να «απεμπολήσουν» αυτόν τον τρόπο ζωής. Σύμφωνα με τον Vittorio Alfieri, «[…]η κοινωνία προετοιμάζει το έγκλημα και ο εγκληματίας το διαπράττει[…]». Οι παράγοντες που «ωθούν» ένα παιδί να στραφεί στην εγκληματικότητα είναι ποικίλοι και αποδίδεται ευθύνη σε όλους τους φορείς κοινωνικοποίησης. Δεν είναι πια ένα «μακρινό» φαινόμενο που ακούμε απλά στην τηλεόραση ή στο ραδιόφωνο ότι λαμβάνει χώρα στις μακρινές Πολιτείες της Αμερικής. Συμβαίνει γύρω μας και επιτάσσει την προσοχή μας, ώστε το «καρκινικό» αυτό φαινόμενο να εξαλειφθεί, καθώς οι νέοι αποτελούν το «μέλλον» της κοινωνίας.
Πρωτίστως, θα ήταν καλό να αναφερθούμε στις αιτιάσεις του φαινομένου. Αναλυτικότερα, πρωταρχική ευθύνη έχει η «κατάρρευση» του θεσμού της οικογένειας. Με τον όρο «οικογένεια» νοείται στη σύγχρονη εποχή η πυρηνική, η οποία αποτελείται από τους συζύγους και τα τέκνα. Συχνό φαινόμενο είναι να πρόκειται και για μονογονεϊκές οικογένειες, αφού ο αριθμός των διαζυγίων αυξάνεται δραματικά τα τελευταία χρόνια. Σύμφωνα με έρευνες, παιδιά που διαπράττουν άδικες πράξεις προέρχονται από «δυσλειτουργικές» οικογένειες και έτσι καταλήγουμε στο συμπέρασμα πως η συμπεριφορά των γονέων και οι μεταξύ τους σχέσεις «επιδρούν» στον ψυχισμό των παιδιών. Επιπρόσθετα, η αδιαφορία των γονέων για ουσιαστική επικοινωνία και για μεταλαμπάδευση βασικών ηθικών αξιών στα παιδιά τους έχει ως επακόλουθο να διαμορφώνονται χαρακτήρες με επιθετικότητα και αντιπάθεια προς τους συνανθρώπους τους. Θα ήταν παράλειψη να μην επισημάνουμε και την ευθύνη που έχουν τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης, τα κινούμενα σχέδια και τα ηλεκτρονικά παιχνίδια, τα οποία προβάλλουν διαρκώς βίαιες σκηνές, με καίρια απόρροια τα παιδιά από μικρή ακόμα ηλικία να εξοικειώνονται με αυτήν και να τη χρησιμοποιούν ως τρόπο επίλυσης των διαφορών τους. Παράλληλα, παρατηρείται πως νεαρά άτομα διαπράττουν εγκλήματα ως μορφή διασκέδασης και επίδειξης ανδρείας, πρεσβεύοντας μια «βαθιά ριζωμένη» αντίληψη πως «δεν είσαι μάγκας αν δεν παρανομήσεις και λιγάκι», αλλά και για να κερδίσουν τον θαυμασμό των συνομηλίκων τους.
Η κοινωνία οφείλει να «αγκαλιάσει» και να προστατεύσει από τον στιγματισμό τους ανήλικους παραβάτες, ωθώντας τους, μάλιστα, να ζήσουν μια έντιμη ζωή, λαμβάνοντας μέτρα πρόληψης και επανένταξης τους. Πρωταρχικό ρόλο στην αντιμετώπιση του φαινομένου αποτελεί η πρόληψη, ώστε το παιδί να μην καταφύγει στη διάπραξη πλημμελημάτων ή ακόμα και κακουργημάτων. Αναλυτικότερα, η καταπολέμηση της νεανικής παραβατικότητας θα επιτευχθεί με την ενημέρωση των μαθητών σχετικά με το έγκλημα και τις –βαρύνουσας σημασίας– συνέπειες που επιφέρουν στη ζωή των ίδιων, αλλά και ολόκληρης της κοινωνίας. Επιπλέον, κάθε φορά που τα παιδιά παραβιάζουν κανόνες, η οικογένεια, ως κατασταλτικό μέτρο, θα πρέπει να μην τους επιβάλλει σκληρές κυρώσεις, αλλά να τους αναθέτει καθήκοντα στο σπίτι και, συζητώντας μαζί τους, να προσπαθούν να αυξήσουν το επίπεδο εσωτερικού ελέγχου τους. Ας μην ξεχνάμε πως ως κοινωνικά όντα οι πράξεις μας έχουν αντίκτυπο και στους συγκοινωνούντες μας και, επομένως, οφείλουμε να δρούμε σύμφωνα με το δίκαιο. Συμπληρωματικά, είναι αδήριτη ανάγκη η κοινωνία και οι φορείς της να δημιουργήσουν ένα κλίμα αποδοχής των ανηλίκων παραβατών. Θα πρέπει να τους παρέχονται οι ίδιες ευκαιρίες με τους υπόλοιπους στην εκπαίδευση και στην εισαγωγή τους στην Τριτοβάθμια Εκπαίδευση, διορίζοντας εκπαιδευτικούς με τις απαιτούμενες γνώσεις διαχείρισης αυτών και δημιουργώντας βιβλιοθήκες στους τόπους, όπου κρατούνται.
Ένας άλλος τρόπος αποτροπής του στιγματισμού και της κοινωνικής απομόνωσης που βιώνουν οι ανήλικοι παραβάτες είναι η εγκαθίδρυση ενός συστήματος εξωδικαστικής παρέμβασης, το οποίο θα αντικαθιστά τη δικαστική διαδικασία, παρέχοντας ως έναν βαθμό μυστικότητα για «μικροεγκλήματα», για να μην «αμαυρωθεί» η εικόνα των ατόμων αυτών. Εκτός από αυτό, το κράτος έχει χρέος να προτρέπει τους εργοδότες να προσλαμβάνουν πρώην φυλακισμένους, δίνοντάς τους κίνητρο, όπως κάποιο επίδομα ή απαλλαγή από ένα μέρος των φόρων, με αποτέλεσμα να εντάσσονται στην κοινωνία και να μπορούν να εξασφαλίσουν τα απαραίτητα για τη διαβίωση τους. Προς επίρρωση των παραπάνω, αποτελεί ανάγκη οι ποινές που τους επιβάλλονται να μην έχουν «τιμωρητικό χαρακτήρα», προτιμώντας την επιβολή κοινωφελούς εργασίας.
Θεωρώ σκόπιμο να αναφερθούμε σε έναν ειδικό κρατικό φορέα που συμβάλλει καθοριστικά στη σωστή αντιμετώπιση των ανηλίκων παραβατών, καθώς, λόγω της νεανικής ηλικίας και της «εύθραυστης» ψυχοσύνθεσής τους, χρειάζονται διαφορετική αντιμετώπιση σε σχέση με τους ενήλικες εγκληματίες. Αναλυτικότερα, γίνεται λόγος για τους Επιμελητές Ανηλίκων, των οποίων οι αρμοδιότητες και η δράση τους ρυθμίζεται από το 49/1979 Προεδρικό Διάταγμα. Πρόκειται για έναν φορέα έξω-ιδρυματικής μεταχείρισης ανηλίκων παραβατών, στο πλαίσιο του οποίου εκείνοι προληπτικά ασχολούνται με τους ανήλικους που εμφανίζουν δείγματα ότι στο μέλλον πρόκειται να διαπράξουν εγκληματικές πράξεις, αλλά και κατασταλτικά, με ανήλικους που ήδη έχουν διαπράξει. Ο Επιμελητής διενεργεί κοινωνική έρευνα, η οποία αποβλέπει στη συγκέντρωση δεδομένων για τον τρόπο διαβίωσης του ανηλίκου, τη συμπεριφορά και τη προσωπικότητά του. Γενικά, εξετάζεται οτιδήποτε θα συμβάλλει και θα οδηγήσει στην αντικειμενική παρουσίαση της εικόνας της όλης κατάστασης σε άμεση διασύνδεση με την προσωπικότητα και την οικογένεια του ανηλίκου, που έχει ως απώτερο στόχο την επίτευξη της ερμηνευτικής διάγνωσης. Έπειτα, συντάσσεται αιτιολογημένη έκθεση, η οποία περιλαμβάνει τα συμπεράσματα των Επιμελητών. Αν υπάρξει συμφωνία με την πρόταση του Επιμελητή, του Εισαγγελέα και του Δικαστή Ανηλίκων, τότε το Δικαστήριο, σε περίπτωση καταστολής, επιβάλλει το μέτρο που προτάθηκε. Προς επίρρωση των παραπάνω, ο Επιμελητής Ανηλίκων έχει καθήκον να συνοδεύει τον ανήλικο που δικάζεται σε δικαστήριο διαφορετικού τόπου και να τον επιβλέπει μετά την έξοδό του από το Σωφρονιστικό Κατάστημα ή το Ίδρυμα Αγωγής.
Εν κατακλείδι, αξίζει να σημειωθεί πως έχουν θεσπιστεί εθνικοί και διεθνείς κανόνες για την προστασία της κοινωνικής αυτής ομάδας. Ακόμα, παρατηρείται η συμμετοχή ειδικών ψυχικής υγείας σε διάφορα στάδια της ποινικής διαδικασίας και εξέτασης των ανήλικων θυτών ή θυμάτων. Το γεγονός αυτό υποδηλώνει ότι η κοινωνία ήδη δραστηριοποιείται, προκειμένου να εγκαθιδρύσει ένα κλίμα υποστήριξης των ανήλικων που έχουν προβεί σε πράξεις που αντίκεινται στον νόμο.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ με τίτλο «Παράγοντες κινδύνου για την ανήλικη παραβατικότητα» της Σταυρούλας Κορώνα, ir.lib.uth.gr. Διαθέσιμο εδώ
- Πλήρη πρακτικά των συζητήσεων στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο «παραβατικότητα των ανηλίκων: ο ρόλος της γυναίκας, της οικογένειας και της κοινωνίας», europarl.europa.eu. Διαθέσιμο εδώ
- Κοσμάτος, Κ.(2020), Βιβλίο Δίκαιο Ανηλίκων Θεωρία και πράξη, Εκδόσεις Νομική Βιβλιοθήκη
