Της Μαριάντας Πιλάτη,
Η μεγαλύτερη σύγκρουση στρατιωτικού χαρακτήρα που έχει βιώσει η παγκόσμια κοινότητα έως την έκρηξη του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου ξεκίνησε στις 28 Ιουλίου 1914, όταν η Αυστροουγγαρία εξαγγέλλει τον πόλεμο εναντίον της Σερβίας. Κατέληξε στις 11 Νοεμβρίου 1918, με την επονομαζόμενη «Μεγάλη Ήττα» της Γερμανίας και των συμμάχων της. Περιγράφεται επίσης ως Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος ή Μεγάλος Πόλεμος, καθώς εκτείνεται πέρα από τα ευρωπαϊκά σύνορα, ενώ σε αυτόν εμπλέκονται όλες οι κύριες δυνάμεις της εποχής.
Οι αιτίες που οδήγησαν στην έκρηξη του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου εντοπίζονται στις οικονομικές συνθήκες της εποχής και στις επεκτατικές φιλοδοξίες των διαφόρων κρατών, που ενίσχυσαν τον ανταγωνισμό μεταξύ τους. Ειδικότερα, η οικονομική άνθηση της Γερμανίας, προκύπτουσα από την έντονη βιομηχανικοποίησή της, επιφέρθηκε σε επιδείνωση του ανταγωνισμού με την Αγγλία για την υπεροχή στις παγκόσμιες αγορές. Παράλληλα, η γαλλική πολιτική της «ρεβάνς», που αντιπροσώπευε την επιθυμία της Γαλλίας να επανακτήσει την Αλσατία και τη Λορένη (χαμένες στον Γαλλογερμανικό πόλεμο του 1870-1871), δημιούργησε ένταση στις σχέσεις της με τη Γερμανία.
Κατά την ίδια εποχή, η Αυστροουγγαρία βρισκόταν σε ανταγωνισμό με τη Ρωσία σχετικά με την επικράτηση στα Βαλκάνια. Τα νεοσύστατα εθνικά κράτη στα Βαλκάνια, που προκύπτονται από την εκβιομηχάνιση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, υποστήριζαν τις αξιώσεις των εθνικών μειονοτήτων της Αυστροουγγαρίας και απειλούσαν την ενότητά της. Συνεπώς, η Αυστροουγγαρία επιδίωκε τη διατήρηση της επιρροής της στα Βαλκάνια. Από την άλλη πλευρά, η Ρωσία επιδίωκε μια έξοδο προς τη Μεσόγειο, υποστηρίζοντας τον πανσλαβισμό και θεωρώντας αυτήν φυσικό προστάτη των ορθόδοξων λαών των Βαλκανίων, κάτι που δημιούργησε αντιφάσεις με τη Γερμανία και την Αυστροουγγαρία.
Η σπίθα για τον πόλεμο ανάφλεξε με τη δολοφονία του διάδοχου του θρόνου της Αυστροουγγαρίας, Φραγκίσκου Φερδινάνδου, και της συζύγου του, Σοφίας, από τον νεαρό Σερβοβόσνιο εθνικιστή Γκαβρίλο Πρίντσιπ στο Σαράγεβο της Βοσνίας, στις 28 Ιουνίου 1914. Οι Αυστριακοί θεώρησαν υπεύθυνη την κυβέρνηση της Σερβίας για τη δολοφονία και κήρυξαν τον πόλεμο στις 28 Ιουλίου 1914.
Στις 1 Αυγούστου, η Γερμανία κήρυξε πόλεμο κατά της Ρωσίας, ενώ δύο ημέρες αργότερα κατά της Γαλλίας. Στις 4 Αυγούστου, η Αγγλία, και στις 23 Αυγούστου, η Ιαπωνία, ανακοίνωσαν τον πόλεμο κατά της Γερμανίας, όταν αυτή εισέβαλε στο Βέλγιο (4 Αυγούστου). Στο πλευρό της Γερμανίας και της Αυστρίας συμμαχήσανε η Οθωμανική Αυτοκρατορία και η Βουλγαρία, οι οποίες σχημάτισαν το συνασπισμό που αναφερόταν ως Κεντρικές Δυνάμεις. Από την άλλη πλευρά, συνασπίστηκαν με τους Αγγλογάλλους και τους Ρώσους η Σερβία, το Μαυροβούνιο, το Βέλγιο, η Ιαπωνία, η Ιταλία, η Πορτογαλία, η Ρουμανία, η Ελλάδα (από το 1916 η «κυβέρνηση της Θεσσαλονίκης» και από το 1917 το ενωμένο ελληνικό κράτος), η Κίνα και οι Ηνωμένες Πολιτείες (από το 1917). Όλες αυτές οι δυνάμεις αποτέλεσαν τον συνασπισμό που ήταν γνωστός ως Αντάντ (Entente=Συνεννόηση στα γαλλικά).
Κατά την έναρξη του πολέμου, οι πιο επιβλητικές συγκρούσεις εκτυλίχθηκαν στη Γαλλία και το Βέλγιο, στο πλαίσιο του «Δυτικού Μετώπου». Οι Γερμανοί κατέκτησαν μεγάλα τμήματα αυτών των χωρών και απείλησαν το Παρίσι. Οι Γάλλοι κατάφεραν να οργανώσουν την άμυνά τους σε ένα μέτωπο εκτενές περίπου 750 χιλιόμετρα, από τη Βόρεια Θάλασσα μέχρι το βορειοδυτικό άκρο της Ελβετίας, όπου ξεδιπλώθηκε ένας σφοδρός πόλεμος χαρακωμάτων που διήρκεσε έως το 1918.
Κατά τη διάρκεια της πολιορκίας του Παρισιού από τους Γερμανούς, οι Ρώσοι επιτέθηκαν και κατέκτησαν σημαντικά εδάφη στην Ανατολική Πρωσία, στο πλαίσιο του «Ανατολικού Μετώπου». Ο αρχηγός του γερμανικού στρατού, Φον Μόλτκε, διόρισε τον γηραιό στρατηγό Χίντεμπουργκ ως διοικητή του στρατού στην Ανατολική Πρωσία. Ο Χίντεμπουργκ κατάφερε να αντιμετωπίσει τους Ρώσους, επικρατώντας σε μάχες όπως αυτές του Τάνεμπεργκ (26-31 Αυγούστου 1914) και των Μαζουριανών Λιμνών (9-14 Σεπτεμβρίου). Οι Ρώσοι, με νέες δυνάμεις, οργάνωσαν την άμυνά τους κατά μήκος μιας γραμμής που εκτεινόταν από την Ανατολική Πρωσία έως τα Καρπάθια (συνολικά 900 χιλιόμετρα), και ο πόλεμος σε αυτήν την περιοχή μετατράπηκε σε έναν αγώνα χαρακωμάτων. Τον Μάιο του 1915, οι Ρώσοι αναγκάστηκαν να υποχωρήσουν, υποστηρίζοντας σημαντικές απώλειες στον στρατό τους.
Τον Οκτώβριο του 1915, η Αντάντ κήρυξε πόλεμο κατά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, επιχειρώντας να υποστηρίξει τους Ρώσους. Ο συμμαχικός στόλος, με βάση τη Λήμνο, προσπάθησε να διασχίσει τα στενά των Δαρδανελλίων, αλλά απέτυχε, καθώς οι Τούρκοι τους αντιμετώπισαν με επιτυχία. Η προσπάθεια να εισβάλλουν στη χερσόνησο της Καλλίπολης απέτυχε επίσης. Οι Σύμμαχοι, αναζητώντας βάση για τον στόλο και τον στρατό τους στο Αιγαίο, προσγειώθηκαν στη Θεσσαλονίκη (2 Οκτωβρίου 1915), χωρίς την άδεια της Ελλάδας, που διατηρούσε ουδετερότητα. Οι Γερμανοί και οι Βούλγαροι κατέλαβαν τη Σερβία, δημιουργώντας το Βαλκανικό Μέτωπο.
Σε εκείνη την περίοδο, ο Ελευθέριος Βενιζέλος πραγματοποίησε το χαρακτηριστικό κίνημα του, γνωστό ως κίνημα Εθνικής Αμύνης. Μεταβαίνοντας στη Θεσσαλονίκη, σχημάτισε μια φιλική κυβέρνηση προς την Αντάντ στις 26 Αυγούστου 1916. Η Ελλάδα διχάστηκε σε δύο μέρη: το «κράτος των Αθηνών» υπό τον βασιλιά Κωνσταντίνο υποστήριζε την ουδετερότητα, ενώ το «κράτος της Θεσσαλονίκης» υπό τον Ελευθέριο Βενιζέλο υποστήριζε την έξοδο στον πόλεμο στο πλευρό της Αντάντ. Η διεθνής κοινότητα, και ειδικότερα οι Γάλλοι, επέβαλαν τη λύση αυτή με την αποχώρηση του βασιλιά Κωνσταντίνου. Έτσι, η ενωμένη Ελλάδα εντάχθηκε στον πόλεμο με την Αντάντ και, στις 27 Ιουνίου 1917, κήρυξε τον πόλεμο κατά των Κεντρικών Δυνάμεων.
Στο Δυτικό Μέτωπο, οι φονικές μάχες χαρακωμάτων προστέθηκαν το 1916 από τη φοβερή μάχη του Βερντέν μεταξύ Γάλλων και Γερμανών, που διήρκεσε 10 μήνες (21 Φεβρουαρίου – 18 Δεκεμβρίου), με τρομακτικές απώλειες για τους δύο πλευρές. Οι Σύμμαχοι, με σκοπό να αποδυναμώσουν τη Γερμανία, απέκλεισαν τη Βαλτική και την Αδριατική με τους στόλους τους. Ωστόσο, οι Γερμανοί, χρησιμοποιώντας τα υποβρύχιά τους, βύθισαν πολλά συμμαχικά πλοία. Στις 3 Φεβρουαρίου 1917, οι Ηνωμένες Πολιτείες εντάχθηκαν στον πόλεμο με σκοπό να «εξασφαλίσουν την ελευθερία των θαλασσών», όπως ανακοίνωσε ο Αμερικανός Πρόεδρος Γούντροου Ουίλσον, και η πολιτική ισορροπία του πολέμου άρχισε να γέρνει προς την πλευρά της Αντάντ.
Η επανάσταση στη Ρωσία τον Μάρτιο του 1917 είχε σημαντικές επιπτώσεις στην εξέλιξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Η πτώση του τσάρου Νικολάου Β’ και η εγκαθίδρυση ενός δημοκρατικού καθεστώτος με επικεφαλής τον Αλεξάντρ Κερένσκι αλλάξαν το πολιτικό πεδίο στη Ρωσία. Παρ’ όλα αυτά, οι μπολσεβίκοι υπό την ηγεσία του Λένιν κατάφεραν να ανατρέψουν τον Κερένσκι και να ανακηρύξουν την εξουσία τον Οκτώβριο του 1917, θέτοντας τη χώρα στον δρόμο προς την εγκαθίδρυση του κομμουνιστικού καθεστώτος. Η Ρωσία εγκατέλειψε τον πόλεμο με τη Συνθήκη Μπρεστ-Λιτόφσκ το Μάρτιο του 1918, εγκαθιστώντας ειρήνη με τη Γερμανία. Αυτή η εξέλιξη επέτρεψε στη Γερμανία να μετακινήσει σημαντικά στρατιωτικά εφόδια από την ανατολική προς τη δυτική πρόσοψη του πολέμου.
Παρά την απώλεια της Ρωσίας, η Αντάντ συνέχισε να είναι σε πλεονέκτημα στον πόλεμο. Στο Δυτικό Μέτωπο, μεγάλες γερμανικές επιθέσεις αποκρούστηκαν από τις γαλλοαμερικανικές δυνάμεις, ενώ οι Άγγλοι είχαν επιτυχίες εναντίον των Τούρκων στην Παλαιστίνη και τη Μεσοποταμία. Επίσης, ο ελληνικός στρατός νίκησε τους Βούλγαρους στο Σκρα τον Μάιο του 1918. Οι Ιταλοί, επίσης, σημείωσαν μεγάλες επιτυχίες εναντίον των Αυστριακών. Παρά τις αλλαγές στην πολιτική και στρατηγική κατάσταση, ο πόλεμος συνέχισε να είναι σφοδρός και η εξέλιξη των γεγονότων παρέμεινε πολύπλοκη.
Η περίοδος που ακολούθησε την υπογραφή της ανακωχής και η εξέλιξη που οδήγησε στο τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου είχαν σημαντικές επιπτώσεις στον κόσμο. Οι 14 όροι του προεδρικού προγράμματος του Γουίλσον αποτέλεσαν τη βάση για την επίτευξη ενός δίκαιου και μιας διαρκούς ειρηνικής συμφωνίας. Η παράδοση της Γερμανίας στην Κομπιένη, στις 11 Νοεμβρίου 1918, σηματοδότησε τη λήξη των στρατηγικών εχθροπραξιών στον Δυτικό Μέτωπο. Η έκβαση του πολέμου οδήγησε στην εγκαθίδρυση μιας αβασίλευτης δημοκρατίας στη Γερμανία, με την πτώση του αυτοκράτορα Γουλιέλμου Β’. Η υπογραφή της Συνθήκης των Βερσαλιών το 1919 έθεσε το τέλος στον πόλεμο και καθόρισε τους όρους που επέβαλαν τις ευθύνες της Γερμανίας για τον πόλεμο.
Παρά τις απώλειες της και τις εσωτερικές διαμάχες που ακολούθησαν τον πόλεμο, η Ελλάδα κατάφερε να επιτύχει ορισμένα θετικά αποτελέσματα στον τομέα των εδαφικών αποκτήσεων με τις συνθήκες του Νεϊγί και των Σεβρών. Ωστόσο, η μεταπολεμική περίοδος επηρέασε σημαντικά την ελληνική κοινωνία και πολιτική, με τον Ελευθέριο Βενιζέλο να παίζει κεντρικό ρόλο στη διαμόρφωση της εξωτερικής πολιτικής της χώρας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, sansimera.gr, διαθέσιμο εδώ.
- Η «μοιραία» αφορμή για την έναρξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, rizospastis.gr, διαθέσιμο εδώ.
