Ένα ερέθισμα ίσον ένα συναίσθημα

Της Δήμητρας Ψύλλια, 

Ο ανθρώπινος εγκέφαλος είναι ένα ασυνήθιστα πολύπλοκο όργανο, ένας ψηφιακός υπολογιστής, οργανωμένος σε επάλληλα επίπεδα και μονοπάτια ταυτόχρονης επεξεργασίας πληροφοριών. Με μία αποτελεσματική υπολογιστική διάταξη, αφού αντιμετωπίσει ένα ερέθισμα, περιορίζει τις διαδικασίες, συμπληρώνει τα απολεσθέντα στοιχεία και περιστέλλει ένα συναίσθημα ακολουθούμενο από ενέργεια και προσπάθεια. Τι είναι, ωστόσο, αυτό το συναίσθημα που ερεθίζει τον ανθρώπινο εγκέφαλο και οδηγεί σε έναν καταρράκτη δράσεων;

Το συναίσθημα ορίζεται ως μία οργανωμένη ψυχολογική και σωματική αντίδραση, που πραγματοποιείται όταν η σχέση μεταξύ του ατόμου και του περιβάλλοντός του μεταβάλλεται. Η αντίδραση αυτή είναι ένα συνονθύλευμα υποκειμενικών εμπειριών και φυσιολογικών/σωματικών μεταβολών. Άρα, το συναίσθημα, ακολουθώντας τους νόμους της φυσικής, είναι μια αντίδραση στη δράση, την αλλαγή που βιώνει το άτομο σε κάθε πτυχή της ζωής του από εξωτερικά ερεθίσματα ή/και νοητικές αντιπροσωπεύσεις. Ως πρωτογενή συναισθήματα θεωρούνται:

• Ευτυχία- χαρά
• Λύπη
• Φόβος
• Οργή
• Έκπληξη
• Αηδία

Αυτές οι πτυχές των συναισθημάτων καθορίζουν βασικές λειτουργίες του οργανισμού. Για παράδειγμα, η αίσθηση του κινδύνου με τον φόβο που επάγει χαρακτηρίζεται από την κινητοποίηση της αυτονομικής απαιτητικότητας. Έχουμε την αύξηση των καρδιακών ρυθμών και την απάντηση του ενδοκρινικού συστήματος, το οποίο με τον μηχανισμό της έκκρισης της αδρεναλίνης προσπαθεί να κινητοποιήσει το άτομο να απομακρυνθεί από τον κίνδυνο. Ακόμα, τα συναισθήματα οριοθετούν και προσδιορίζουν την εξέλιξη των νοητικών λειτουργιών του ατόμου, τον έλεγχο της συμπεριφοράς του και, φυσικά, η κατάλληλη έκφραση αυτών θα καθορίσει αν ο άνθρωπος θα προσαρμοστεί και θα κατορθώσει να συμβιώσει αρμονικά ως ένα κοινωνικό ον σε ένα σύνολο με ιεραρχία, κανόνες και δεσμούς.

 Το συναίσθημα διαθέτει μία νευροβιολογική βάση

Οι συναισθηματικές εμπειρίες εξαρτώνται από τα ποικίλα νευρωνικά κυκλώματα (networks) του ανθρώπινου εγκεφάλου. Όταν βιώνουμε ένα συναίσθημα ενεργοποιούνται και εμπλέκονται οι εγκεφαλικές περιοχές που εδράζονται στο εγκεφαλικό στέλεχος, ο υποθάλαμος και οι μεταιχμιακές περιοχές. Συγχρόνως, προκείμενου να αντιληφθούμε αυτό το συναίσθημα, απαιτείται η συμμετοχή της αμυγδαλής και του βρεγματοϊνιακού φλοιού. Ανάλογα τώρα με τη φύση του συναισθήματος –«ευχάριστο» ή «δυσάρεστο»– διαπιστώθηκε ότι ενεργοποιούνται και διαφορετικές δομές στην εκάστοτε περίπτωση. Για την πρώτη κατηγορία έχουμε κινητοποίηση από περιοχές που εδράζονται στη μέση γραμμή του εγκεφαλικού στελέχους, στον υποθάλαμο, καθώς και οι κοιλιο-διάμεσες περιοχές του μετωπιαίου φλοιού. Στη δεύτερη κατηγορία εμπλέκονται περιοχές που εδράζονται στην περικοιλιακή περιοχή του στελέχους, στη νήσο, στο ραβδωτό σώμα και στον προμετωπιαίο φλοιό.

Ειδικότερα, το μεταιχμιακό σύστημα συμμετέχει καθοριστικά στον έλεγχο των συναισθηματικών δεσμών στοργής, φροντίδας, ικανότητας για παιχνίδι (χαρά) και κλάμα αποχωρισμού (έλλειψη εμπιστοσύνης). Η αμυγδαλή υπηρετεί, κυρίως, έντονα αρνητικά συναισθήματα, όπως ο φόβος και η οργή. Με τις διάφορες συνδέσεις της σε περιοχές του φλοιού, θέτει σε εγρήγορση το ενδοκρινικό σύστημα, μεταβάλλοντας, τελικά, το αυτόνομο νευρικό σύστημα. Με τη σειρά του, ο υποθάλαμος ελέγχει τις σπλαχνικές λειτουργίες, μεταβάλλοντας, για παράδειγμα, την αναπνευστική και καρδιακή συχνότητα κατά τη διάρκεια της μαχητικότητας ή φυγής (fight or flight) που συνοδεύει κάθε συναισθηματική εμπειρία.

Επιπλέον, ένα άλλο τμήμα του μεταιχμιακού συστήματος, το διάφραγμα, έχει την ιδιότητα να καταστέλλει αρνητικές συναισθηματικές καταστάσεις και να ενισχύει το συναίσθημα της ευχαρίστησης. Το πρόσθιο προσαγωγίο συμβάλλει καθοριστικά σε ζητήματα πλησιάσματος (approach) ή αποφυγής (avoidance), αναφορικά με τις διαπροσωπικές σχέσεις. Αξιοσημείωτη τέλος, είναι και η συμμετοχή της νήσου στη βίωση των σπλαχνικών μεταβολών. Χαρακτηριστικά, το συναίσθημα του καημού, ο μεταφορικός πόνος στην καρδιά, το αίσθημα της ζεστασιάς και της αγαλλίασης από την αγάπη, καθώς και το σφίξιμο στα σωθικά από τον πόνο και τον φόβο, όλα τα παραπάνω γίνονται αντιληπτά λόγω της μεσολάβησης της νήσου. Η νήσος ενεργοποιείται και όταν βιώνουμε ένα θετικό συναίσθημα, όπως ευθυμία, και αποσκοπεί στη διαμόρφωση και στην εξασφάλιση της ενσυναίσθησης, δηλαδή το να νιώθει κάποιος ταύτιση με τα συναισθήματα του άλλου και να τα κατανοεί ουσιαστικά.

Ο ρόλος των νευροδιαβιβαστών στο συναίσθημα

Στη λειτουργία του συναισθήματος, καθοριστικό ρόλο διαθέτουν τα νευροδιαβιβαστικά συστήματα του εγκεφάλου. Το χολινεργικό σύστημα, μαζί με το ισταμινεργικό, συνδέεται τόσο με την αύξηση του μεγέθους του συναισθηματικού ερεθίσματος, όσο και με την αύξηση της ανάκλησης συναισθηματικών εμπειριών από τη μνήμη. Το νοραδρενεργικό σύστημα συμβάλλει στη μετάθεση της προσοχής από τα ερεθίσματα του εσωτερικού σε αυτά του εξωτερικού περιβάλλοντος του ατόμου. Όσον αφορά το ντοπαμινεργικό, αυτό υπηρετεί τη σχέση του οργανισμού με το δίλημμα «αμοιβή-τιμωρία» και τέλος, τον ρόλο του φρένου των παραπάνω συστημάτων έχει το σεροτονινεργικό σύστημα. Αυτό συμβάλλει στη μείωση των προσλαμβανόμενων συναισθηματικών πληροφοριών, αφού αναστέλλει τόσο τη δραστηριότητα των άλλων νευρομεταβιβαστικών συστημάτων όσο και των γενικών συναισθηματικών απαντήσεων του οργανισμού.

Με ποιον τρόπο εκφράζουμε αυτό το συναίσθημα;

Εκφράσεις προσώπου

Ο άνθρωπος χρησιμοποιεί ως βασικό μέσο για την έκφραση των συναισθημάτων του τις κινήσεις των μυών του προσώπου που καθορίζουν τις εκφράσεις του. Διακριτές εκφράσεις προσώπου αντιπροσωπεύουν συναισθήματα όπως, οργή, θλίψη, αποστροφή, έκπληξη. Οι μιμικοί μύες υπηρετούν την απάντηση στα ερεθίσματα που δέχεται ο άνθρωπος και νευρώνονται από την 7^η εγκεφαλική συζυγία, το προσωπικό νεύρο και τον πυρήνα του, που ελέγχεται από τον κινητικό φλοιό και το πυραμιδικό σύστημα. Συμμετέχουν έτσι τα  ανώτερα κέντρα του εγκεφάλου και γι’ αυτό έχουμε και συντονισμένες συναισθηματικές εκφράσεις του προσώπου αμφίπλευρα. Στις κινήσεις των μυών του προσώπου συμμετέχει και το εξωπυραμιδικό σύστημα, το οποίο ελέγχεται από τα βασικά γάγγλια, γεγονός που υποδηλώνει και ότι οι κινήσεις αυτές των μυών δεν είναι αυστηρά εκούσιες. Ωστόσο, ένα άτομο μπορεί να μην εκδηλώσει εκφράσεις του προσώπου που κινητοποιούνται από ένα δεδομένο συναίσθημα, καθώς το πυραμιδικό μπορεί να ελέγξει και το εξωπυραμιδικό σύστημα, σχηματίζοντας με αυτόν τον τρόπο έναν φαύλο κύκλο ελέγχου της πολύπλευρης σκηνής του ανθρώπινου εγκεφάλου.

Ένα συναίσθημα, λοιπόν, είναι το πρότυπο απαντητικότητας που οφείλεται στα εσωτερικά ή εξωτερικά ερεθίσματα του οργανισμού. Η έκφραση αυτού στοχεύει στην αποτίμηση της σπουδαιότητας κάθε ερεθίσματος και στην ανεύρεση της απάντησης στις μεταβολές που προκαλούνται. Οι συναισθηματικές εμπειρίες, αρνητικές και θετικές, συνιστούν το έναυσμα για μία διαδικασία ανταλλαγής εμπειριών και ουσιαστικής προσαρμογής μέσα στο κοινωνικό γίγνεσθαι. Η λογική, η μνήμη, η προσοχή και η κρίση των ανθρώπων καθορίζονται από τα συναισθήματα και είναι η φύση και η έκφραση αυτών που τους ξεχωρίζει ως διαφορετικές οντότητες, μπορεί να τους απομακρύνει ή και να τους φέρει πιο κοντά.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

• Neural Circuits for Emotion, PubMed. Διαθέσιμο εδώ
• Παπαδημητρίου Γ.Ν., Λιάππας Ι.Α., Λύκουρας Λ., Σύγχρονη Ψυχιατρική, Εκδόσεις ΒΗΤΑ, 2013