Της Βρισηίδας Τζιόρτζου,
Ο Berthold Friedrich Brecht ήταν ένας θεατρικός οραματιστής, που άλλαξε θεμελιωδώς την κατανόησή μας για το δράμα. Ήταν ένας προικισμένος καλλιτέχνης, που άκμασε ως δραματουργός, ποιητής, σκηνοθέτης θεάτρου και ασκούμενος. Γεννήθηκε στο Augsburg της Γερμανίας, το 1898, και πέθανε, το 1956, στο Βερολίνο. Στο μεταξύ, από το 1933 έως το 1948, επέλεξε τον αυτό-εξορισμό, λόγω της ανόδου του ναζισμού στη Γερμανία. Σήμερα, αναγνωρίζεται ως ο πρωτεργάτης της μοντέρνας και εκλαϊκευμένης θεατρικής μορφής, γνωστής και ως «επικό θέατρο». Με την εστίασή του στον κοινωνικό και πολιτικό σχολιασμό, το ξεχωριστό στυλ του Brecht εξακολουθεί να λειτουργεί ως έμπνευση τόσο για το ευρύ κοινό όσο και για τους ίδιους τους καλλιτέχνες, μέχρι και σήμερα.
Τα πρώτα έργα του Γερμανού οραματιστή είναι αντί-αστικά, αναρχικά και «μηδενιστικά». Εξυψώνει, ακόμη, κοινωνικά περιθωριοποιημένες ομάδες, όπως ιερόδουλες και πειρατές, με έναν κυνικό τόνο συχνά να λανθάνει μέσα στα έργα του. Κατόπιν της μεταστροφής του στον μαρξισμό, ο Brecht έγραψε αυστηρά λειτουργικά, διδακτικά έργα που είχαν πολλές ομοιότητες με τα ηθικά έργα της ύστερης μεσαιωνικής περιόδου. Αυτά τα έργα ενσαρκώνονταν τόσο από ερασιτέχνες όσο και επαγγελματίες ηθοποιούς σε εργοστάσια και αίθουσες διδασκαλίας. Ο Brecht συνδύασε τη ζωτικότητα της πρώιμης περιόδου με τις μαρξιστικές του πεποιθήσεις, για να παραγάγει δραματικά κοινωνικά έργα με έντονο το στοιχείο του ρεαλισμού. Το θέατρο αποτελούσε για τον ίδιο ένα χώρο εκπαίδευσης και ψυχαγωγίας, καθώς θεωρούσε ότι, η λογοτεχνία θα μπορούσε να συμβάλει στη βελτίωση της κοινωνίας, ευαισθητοποιώντας τον κόσμο για κοινωνικές αδικίες και προωθώντας τα μαρξιστικά ιδανικά μιας αταξικής κοινωνίας.
Οι θεωρίες του Brecht, σχετικά με το επικό θέατρο είναι ευρέως διαδεδομένες και αναγνωρισμένες. Χωρίς να είναι ο επινοητής της ιδέας, κατόρθωσε να τη μεταμορφώσει σε ένα επαναστατικό στυλ θεάτρου. Στις σημειώσεις του για την πολιτικό-σατιρική όπερα “Rise and Fall of the City of Mahogonny”, ο Brecht απαριθμεί τις διακρίσεις που αισθάνεται ότι υπάρχουν μεταξύ του επικού και του αριστοτελικού (ή δραματικού) θεάτρου. Αργότερα, αναθεώρησε και αναδιατύπωσε αυτές τις θεωρίες στο βιβλίο του «Μικρό όργανο για το θέατρο» και σε άλλα, ανάλογου τύπου, έργα. Πιο αναλυτικά, το επικό θέατρο χρησιμοποιεί σκηνές που συνδέονται χαλαρά και τοποθετούνται μεταξύ τους, σε αντίθεση με το δραματικό θέατρο, όπου το σασπένς δημιουργείται από μια «σφιχτά» κατασκευασμένη πλοκή. Στο «A Little Organum for the Theatre», ο Brecht εξηγεί τη σημασία της αλλοτρίωσης ως εξής: Οι επιπτώσεις της αλλοτρίωσης είναι ικανές να αφαιρέσουν την ετικέτα οικειότητας που εμποδίζει την κατανόηση των κοινωνικά εξαρτημένων φαινομένων. Η χαλαρή αφηγηματική δομή του έργου διαλύει την ένταση και κατευθύνει την προσοχή του κοινού στη δράση και όχι στην τελική επίλυση του έργου. Το δραματικό θέατρο, κατά τη απόλυτη γνώμη του Brecht, είναι στατικό και παρουσιάζει καθολικά χαρακτηριστικά, που είναι αναλλοίωτα και σταθερά. Το επικό θέατρο εστιάζει στον τρόπο αλλαγής του κόσμου, απεικονίζοντας τον, όπως ακριβώς είναι. Επιχειρεί να δείξει, δηλαδή, πώς μπορεί να αλλάξει η ανθρώπινη συμπεριφορά.
Επιπρόσθετα, ο Brecht πίστευε ότι το δραματικό θέατρο «μουδιάζει» το κοινό του, κάνοντάς το να ταυτιστεί με τους χαρακτήρες και να γίνει μέρος της δράσης, αντί να τους ενεργοποιεί. Αναφέρει, περιπαικτικά, ότι, όταν τα άτομα, πηγαίνουν σε τέτοιου είδους παραστάσεις, μαζί με το παλτό τους, κρεμούν και το μυαλό τους! Ο Brecht περιγράφει, με σατιρικό τρόπο, το συνηθισμένο δραματικό θεατή σαν να είναι εντελώς μουδιασμένος και σε μια νωχελική κατάσταση υπό την επήρεια ναρκωτικών. Σε ακόμα πιο ακραίο βαθμό, θεωρεί ότι ένα τυπικό δραματικό έργο στερείται του σεβασμού που προσφέρει στο κοινό της, ακόμη και η χειρότερη «γκανγκστερική» ταινία! Επομένως, οι άνθρωποι πρέπει να είναι συνειδητοποιημένοι, ορθολογικοί και κοινωνικά ευαισθητοποιημένοι, αν θέλουν να αποκομίσουν κάτι από τον καλλιτεχνικό χώρο. Συνεπώς, προκειμένου να κατανοήσουν τις έννοιες που προβάλλει ο Brecht, οφείλουν να διατηρούν την κριτική τους απόσταση από τους χαρακτήρες, αντί να τους συμπονούν.
Για να εμποδίσει το κοινό να συμμετέχει στη δράση, ο Brecht χρησιμοποιεί μια σειρά από τεχνικές αλλοτρίωσης. Πιθανότατα, δανείστηκε τον όρο “verfremdung” ή αλλοτρίωση από τον Viktor Sklovskij, έναν από τους ιδρυτές του ρωσικού φορμαλιστικού κινήματος. Το γνώριμο, συνήθως, φαντάζει περίεργο, όταν κάποιος είναι αποξενωμένος. Σύμφωνα με τον Brecht, οι συνθήκες αρχίζουν να φαίνονται αμετάβλητες, όσο διαιωνίζονται, χωρίς να επιδέχονται κάποια αλλαγή. Έτσι, για να επιτύχουμε την κατανόηση και την αλλαγή, είναι απαραίτητο να απεικονίσουμε το status quo με «φρέσκο» τρόπο.
Το επικό θέατρο του Brecht ενσωματώνει, επίσης, σε μεγάλο βαθμό, τη χρήση ιστορικού υλικού. Σκέφτηκε, λοιπόν, ότι, η αποσταθεροποιητική επίδραση της ιστορίας, θα μπορούσε να συμβάλει στην ενημέρωση του κοινού για το σύγχρονο κόσμο. Μπορεί να αποδείξει ότι δεν υπάρχουν καθολικές αρχές, ότι η ζωή δεν είναι παντοτινή και ότι τα πράγματα μπορούν να αλλάξουν. Τα ιστορικά γεγονότα είναι ευδιάκριτα και «φευγαλέα», με τη συμπεριφορά των ανθρώπων να μην είναι στατική και καθολική. Μάλλον, συντελείται από στοιχεία, τα οποία η ιστορία έχει ήδη ή μπορεί να ξεπεράσει και είναι ευάλωτο στην κριτική από την οπτική γωνία της αμέσως επόμενης περιόδου. Ως μαρξιστής, ο Brecht πίστευε στον απώτερο στόχο μιας αταξικής ουτοπίας, όπου θα απουσίαζαν αδικίες, φτώχεια και εκμετάλλευση -όσο μακρινό και αν είναι στο μέλλον- και αυτή η πεποίθηση τον έκανε αισιόδοξο για τις δυνατότητες της ανθρωπότητας και αλλαγής της κοινωνίας.
Το θέατρο του Brecht είναι ρεαλιστικό, αν και όχι με την παραδοσιακή έννοια. Κατά τον ίδιο, ο ρεαλισμός εκθέτει την αιτιατή αλυσίδα της κοινωνίας. Γράφοντας από την οπτική γωνία της εργατικής τάξης, που έχει αναπτύξει τις πιο ολοκληρωμένες λύσεις για τα πιο επείγοντα ζητήματα που αντιμετωπίζει η ανθρώπινη κοινωνία -δηλαδή από τη σκοπιά του προλεταριάτου-, ο ρεαλιστής συγγραφέας αποδεικνύει ότι η άποψη των κυρίαρχων επικρατεί. Ταυτίζοντας τον ρεαλισμό με μια μαρξιστική κοινωνική κριτική, το αντί-παραισθησιακό του θέατρο σκιαγραφεί τα σύγχρονα κοινωνικά ζητήματα. Για το Brecht, η λογοτεχνία πρέπει να παρέχει στην εργατική τάξη μια ακριβή αποτύπωση της ζωής. Στην πραγματικότητα, ο πυρήνας της θεωρίας του Brecht είναι η ιδέα ότι η τέχνη πρέπει να είναι προσβάσιμη σε ένα ευρύ κοινό και όχι μόνο στην πνευματική ελίτ. Ακόμη, αναφέρει πως το να είσαι δημοφιλής συνεπάγεται με την κατανόηση του ευρύτερου κοινού, κάτι που μπορεί να γίνει με την οικειοποίηση και τη βελτίωση των τρόπων έκφρασης των μαζών. Ως αποτέλεσμα, ο Brecht ενσωματώνει παραμύθια, παραβολές, μπαλάντες του δρόμου και άλλες λαϊκές μορφές στα έργα του. Οι βιβλικές νύξεις αφθονούν στα έργα του, αναγνωρίζοντας ότι η γερμανική μετάφραση της Βίβλου του Μαρτίνου Λούθηρου είχε τη μεγαλύτερη επιρροή στη γραφή του, επαινώντας το δυναμικό του ύφος.
Τέλος, δεν ήταν πρόθεση των δραματικών θεωριών του Γερμανού καλλιτέχνη να είναι δογματικές. Αναπτύχθηκαν, ωστόσο, μέσα από την πρακτική του δουλειά στο θέατρο, τις οποίες υπέβαλε συχνά σε δοκιμασία και σε περίπτωση που δυσλειτουργούσαν, τις απέσυρε. Αυτή η αναπροσαρμοστική προσέγγιση ήταν ένα από τα χαρακτηριστικά της γραφής του, καθώς ήταν ανά πάσα στιγμή πρόθυμος να τροποποιήσει ή να προσθέσει ιδέες από ειδήμονες (π.χ. σκηνοθέτες). Θα μπορούσαμε, συμπερασματικά, να πούμε πως ο Brecht, επεδίωκε να δραματοποιεί αποτελεσματικά τα έργα του, αξιοποιώντας από την καλλιτεχνική του φαρέτρα το όπλο της σκηνοθεσίας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
