Του Φωκίωνος Δανιηλίδη,
Στα μέσα του 15ου αιώνα, η κυριαρχία του οθωμανικού σουλτανάτου στα Βαλκάνια και στη Μικρά Ασία ήταν αδιαμφισβήτητη. Με το πέρασμα του χρόνου, οι Οθωμανοί είχαν καταλήξει να αποτελούν την κυρίαρχη δύναμη στην περιοχή, εκμεταλλευόμενοι την παρακμή των όμορων κρατών. Προκαλώντας ένα έντονο κύμα φόβου για τους Χριστιανούς της Ευρώπης, η μετέπειτα Οθωμανική Αυτοκρατορία συνέχισε να προωθείται, μέχρι η υπεροχή της να επικυρωθεί συμβολικά από την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης το 1453. Η σημασία της Άλωσης είναι πασίδηλη για την παγκόσμια Ιστορία. Παρ’ όλα αυτά, σε σχετικά έργα συχνά δεν δίνεται η απαραίτητη σημασία στις προσπάθειες των Ευρωπαίων να ανακόψουν την πορεία των Τούρκων, προτού εκείνοι φτάσουν στα τείχη της βυζαντινής πρωτεύουσας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, μεταξύ άλλων, συνιστά η ξεχασμένη Σταυροφορία της Βάρνας.
Μετά από τη Σύνοδο της Φερράρας-Φλωρεντίας το 1439, η Ορθόδοξη και η Καθολική Εκκλησία συμφώνησαν να συνεργαστούν. Ο Αυτοκράτορας του Βυζαντίου, ο Ιωάννης Παλαιολόγος (1425-1448), προσπαθούσε καθ’ όλη τη διάρκεια της βασιλείας του να πείσει τους άρχοντες της Δύσης να τον ενισχύσουν, αναγνωρίζοντας πως η βοήθειά τους ήταν απαραίτητη για την επιβίωση της Αυτοκρατορίας. Τελικά, ο Πάπας υποσχέθηκε να ξεσηκώσει την Ευρώπη με σκοπό να εναντιωθεί στην οθωμανική προώθηση, με την προϋπόθεση ο Πατριάρχης της Κωνσταντινούπολης να υποταχθεί σε αυτόν. Η εν λόγω απόφαση, όπως ήταν αναμενόμενο, δεν έγινε δεκτή από ένα μεγάλο ποσοστό των Χριστιανών της Ανατολής. Οι Πατριάρχες της Αλεξάνδρειας, της Ιερουσαλήμ και της Δαμασκού δεν αναγνώρισαν την ένωση των Εκκλησιών, ενώ ο Δημήτριος Παλαιολόγος, ένας από τους αδελφούς του Αυτοκράτορα, τη χρησιμοποίησε ως αφορμή να επιτεθεί ανεπιτυχώς στην πρωτεύουσα, με την βοήθεια των Οθωμανών. Ωστόσο, ο Ιωάννης συνέχισε να θεωρεί την κατάληξη της Συνόδου επιτυχή, διότι, πράγματι, ο Ευγένιος τήρησε την υπόσχεσή του.
Ο Πάπας γνώριζε πως ήταν αναμενόμενο να λάβει την υποστήριξη που χρειαζόταν για μία μελλοντική σταυροφορία. Ο ίδιος είχε καταφέρει να πείσει την Ευρώπη να δει το ενδεχόμενο μίας πιθανής αντιτουρκικής εκστρατείας ευνοϊκά, ενώ οι λαοί της ανατολικής Ευρώπης είχαν πολλά να κερδίσουν από αυτήν. Η Ουγγαρία θα αποκτούσε εδάφη, τα συμφέροντα των ναυτικών ηγεμονιών στο Αιγαίο Πέλαγος θα σταματούσαν να θίγονται και το Βυζάντιο θα επιβίωνε. Επιπλέον, οι άρχοντες της Ανατολής φαίνονταν να είναι ικανοί και πρόθυμοι να συμμετέχουν στη σταυροφορία. Ο Ιωάννης Ουνιάδης, ο Ούγγρος Στρατηγός που ανέλαβε την προστασία της Τρανσυλβανίας, είχε καταφέρει να αντισταθεί στους Οθωμανούς σε πολλές περιπτώσεις, ενώ ο Βασιλιάς της Πολωνίας, ο Βλαδίσλαος (Βλαδισλάβος) Γ’ ήταν μόλις 19 χρονών και αναζητούσε δόξα. Όταν οι δύο άνδρες κατάφεραν να νικήσουν τους Οθωμανούς το 1441 στο Σμεντέρεβο και το 1442 στη σημερινή Σιμπίου, ο Ευγένιος τους έκρινε άξιους να ηγηθούν της εκστρατείας.
Τον Οκτώβριο του 1443, ο Πάπας δήλωσε την έναρξη της σταυροφορίας με κυρίαρχα μέλη τον Ουνιάδη και τον Βλαδίσλαο. Σύντομα, η Βουλγαρία, η Βλαχία και η Σερβία εντάχθηκαν στη σταυροφορία συγχωνεύοντας τα στρατεύματά τους, προτού ξεκινήσουν να προωθούνται προς την πόλη της Νις. Πλέον είχε δημιουργηθεί ένας πολυεθνικός συνασπισμός υπό το λάβαρο της χριστιανοσύνης, με σκοπό να απωθήσει τους Τούρκους οριστικά από τα Βαλκάνια. Το οχυρό της Νις καταλήφθηκε και οι ενισχύσεις που έστειλε ο Σουλτάνος Μουράτ Β’ (1421-1451) νικήθηκαν η μία μετά την άλλη. Ένα από τα πιο σημαντικά γεγονότα της μάχης αποτέλεσε η αποστασία του Γεώργιου Καστριώτη, επίσης γνωστού ως Σκεντέρμπεη, που καταδίκασε τους Οθωμανούς σε βέβαιη ήττα, εγκαταλείποντάς τους και μεταφέρθηκε στην Αλβανία, όπου συνέχισε την αντίσταση επί τριάντα χρόνια. Ύστερα, οι σταυροφόροι κατέλαβαν τη Σόφια και εξανάγκασαν τον Μουράτ στην υπογραφή ειρήνης.
Σχεδόν αμέσως μετά την υποχώρηση των σταυροφόρων, ο Μουράτ αποσύρθηκε και έδωσε τον θρόνο στον γιο του, τον Μεχμέτ (Μωάμεθ) Β’ και για μερικούς μήνες επικράτησε ειρήνη. Ο Πάπας προσπαθούσε διαρκώς να πείσει τον Βλαδίσλαο να παραβιάσει τη Συνθήκη και να συνεχίσει τη σταυροφορία, όμως ο Βασιλιάς ήταν διστακτικός. Αν και η προηγούμενη εκστρατεία έληξε ευνοϊκά για τους Χριστιανούς, οι απώλειες ήταν σημαντικές και γνώριζε πως η Σερβία και η Βουλγαρία δεν ήταν πρόθυμες να τον βοηθήσουν. Η Βουλγαρία δεν είχε πλέον ιδιαίτερο συμφέρον, ενώ η Σερβία είχε ήδη πετύχει τον σκοπό της. Σύμφωνα με τους όρους της Ειρήνης, η Σερβία ανέκτησε ως έναν βαθμό την αυτονομία της και δεν ήταν πρόθυμη να διακινδυνεύσει την πρόοδό της, επιλέγοντας αντ’ αυτού να διατηρήσει καλές σχέσεις με τους Οθωμανούς. Όταν, όμως, ο Σκεντέρμπεης νίκησε θριαμβευτικά τους Τούρκους στην Αλβανία το 1444, ο Βασιλιάς αποφάσισε να συνεχίσει τη Σταυροφορία, αποκηρύσσοντας την ειρήνη με τον Σουλτάνο.
Η επανέναρξη της Σταυροφορίας αναζωπύρωσε τις ελπίδες πολλών Χριστιανών για την ελευθερία τους. Ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, ο τότε Δεσπότης στον Μοριά, την εκμεταλλεύτηκε, και αφού συγκέντρωσε τον στρατό του Δεσποτάτου, ξεκίνησε να προωθείται. Πρώτος του στόχος ήταν το Δουκάτο των Αθηνών, το οποίο κατέλαβε από τους Ατζαγιόλι και ύστερα επέκτεινε την επικράτειά του στην Θήβα. Από εκεί λεηλατούσε συχνά τις γύρω περιοχές, φτάνοντας μέχρι τα σύνορα με την Αλβανία. Ο Καστριώτης λέγεται ότι προσπάθησε να ενισχύσει τον Ουνιάδη, όμως ο Δεσπότης της Σερβίας, Γεώργιος Μπράνκοβιτς (1427-1456) τον εμπόδισε. Ο Πάπας είχε στείλει στρατεύματα στον Βλαδίσλαο, ενώ, παράλληλα, οι σταυροφόροι μετακινήθηκαν στη Βάρνα, αναμένοντας επιπλέον βοήθεια από τους Βενετούς.
Ο Μεχμέτ, ο οποίος ήταν μόλις 12 χρονών, γνώριζε πως δεν ήταν έτοιμος να τους αντιμετωπίσει. Μετά από πολλές προσπάθειες, τελικά έπεισε τον πατέρα του να επιστρέψει στην εξουσία δηλώνοντας «εάν εσύ είσαι ο Σουλτάνος, έλα να ηγηθείς του στρατού, εάν όμως εγώ είμαι ο Σουλτάνος, τότε σε διατάζω να έρθεις και να ηγηθείς του στρατού». Έτσι, ο Μουράτ έγινε πάλι Σουλτάνος και δωροδοκώντας τους Βενετούς παγίδευσε τους εχθρούς του στη Βάρνα, με μοναδική διέξοδο τη σύρραξη. Στη μάχη ο Ουνιάδης απώθησε τους Οθωμανούς και φαινόταν πως θα κατέληγε να τους τρέψει σε φυγή, αφού έδωσε εντολή στον Βασιλιά του να παραμείνει στη θέση του, όμως σε μία κίνηση αλαζονείας, ο Βλαδίσλαος επιτέθηκε στον Σουλτάνο για να πάρει εκείνος τη δόξα και σκοτώθηκε από τους γενίτσαρους. Τότε, το ηθικό των σταυροφόρων συνετρίβη και έτσι περικυκλώθηκαν και σφαγιάστηκαν. Ο Ουνιάδης μετά βίας γλίτωσε, με μονάχα μία χούφτα Ούγγρων στρατιωτών.
Η ταπεινωτική ήττα των σταυροφόρων σήμαινε την οριστική καταδίκη του Βυζαντίου. Το 1445, ο Μουράτ αναίρεσε ολοκληρωτικά την πρόοδο του Κωνσταντίνου λεηλατώντας ανελέητα κάθε ελληνική κτήση στον ελλαδικό χώρο και αναγκάζοντας τον μετέπειτα Αυτοκράτορα να παραμείνει αδρανής μέχρι την πολιορκία του 1453. Με τις δυνάμεις της Ανατολής να γλείφουν τις πληγές τους, οι Οθωμανοί ήταν πλέον ελεύθεροι να εδραιώσουν την εξουσία τους, με τους Βυζαντινούς να αγωνίζονται απομονωμένοι στην περιοχή τους.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Γ. Φραντζής, Χρονικόν της Αλώσεως (Μετάφραση Γ. Θ. Δημακογιάννης), Αθήνα, εκδ. Κ. Χ, Σπάνου, 1996.
- Μιχαήλ Κριτόβουλος, Ιστορία, Αθήνα, εκδ. Κανάκη, 2005.
- Caroline Finkel, Οθωμανική Ιστορία (1300-1923), Αθήνα, εκδ. Διοπτρά, 2007.
- Cyril Mango, The Oxford history of Byzantium, Νέα Υόρκη, εκδ. Oxford Universtity Press,
- Steven Runciman, Μυστράς, Αθήνα, εκδ. Καρδαμίτσα, 2003.
- John Jefferson, The holy wars of king Wladislas and Sultan Murad: The Ottoman-Christian conflict from 1438-1444, Βοστώνη, εκδ. Brill,
- Αθηνά Ντούλια, 1998, “Τούρκων επιδρομάι”, Λεξικόν της βυζαντινής Πελοποννήσου, Αθήνα εκδ. Μυρμιδόνες, σελ. 384-386.
- Αλέξιος Σαββίδης, Η ιστορία του βυζαντίου τόμος (τόμος Γ’), εκδ. Πατάκης, Αθήνα, 2010.
- Λήμμα “Hunyadi Janos”, 1991, Oxford Dictonary of Byzantium (τόμος Β‘), Νέα Υόρκη, εκδ. Oxford University Press, σελ. 958-959.
- Λήμμα “Skanderberg”, 1991, Oxford Dictonary of Byzantium (τόμος Γ’), Νέα Υόρκη, εκδ. Oxford University Press, σελ. 1908.
- Νικόλαος Νικολούδης, Από την παρακμή του Βυζαντίου στην οθωμανική επικράτηση: Δέκα μελέτες για τον μετασχηματισμό του ελληνικού χώρου, Αθήνα, εκδ. Ηρόδοτος, 2015.
