Της Γιώτας Κασάπη,
Ξεφυλλίζοντας ένα βιβλίο Ιστορίας μπορεί κανείς να διακρίνει δεκάδες πράγματα. Μερικά από αυτά αφορούν εικόνες, χάρτες, λέξεις και χρονοδιαγράμματα. Όλα τους έχουν ένα κοινό: πραγματεύονται γεγονότα, όπως είναι ο πόλεμος και η εξερεύνηση και αναφέρονται σε έννοιες, όπως είναι η «διεκδίκηση» και τα «συμφέροντα». Η Ιστορία έχει δει Αυτοκρατορίες να απλώνονται στον Άτλα και να εξαφανίζονται, σύνορα να χαράζονται, να σβήνονται και να ξανασχηματίζονται σαν γραμμές σε σκίτσο αφηρημένου καλλιτέχνη. Και όσο απίθανο κι αν φαίνεται, υπάρχουν μέρη που ξέφυγαν από κάθε λογής «καλλιτέχνη» και υπακούουν μόνο στο όνομα της επιστήμης. Πρόκειται για τα κατάλευκα εδάφη που ξέφυγαν από το οπτικό πεδίο του πολέμου, εκείνα της Ανταρκτικής, του τόπου που αναφέρεται και ως «… φυσικό καταφύγιο, αφιερωμένο στην ειρήνη και την επιστήμη».
Η παγωμένη αυτή ήπειρος των τεραστίων διαστάσεων φαντάζει αφιλόξενο μέρος, και ίσως να είναι. Όχι όμως για όλους. Στις γύρω θάλασσες υπάρχει πλούσια πανίδα, ενώ το 2% που δεν καλύπτεται από πάγο είναι σπίτι για ζώα και φυτά. Ο κρυφός της κόσμος ξεκίνησε να εξερευνάται πρόσφατα, και τα αποτελέσματα αυτής της εξερεύνησης βγήκαν στο φως από τον 20ο αιώνα και μετά. Η ανάπτυξη της τεχνολογίας βοήθησε στη δημιουργία επιστημονικών διερευνητικών σταθμών, ενώ το έτος 1957-58 αποκλήθηκε Διεθνές Γεωφυσικό Έτος, αφού κατά τη διάρκεια αυτού πραγματοποιήθηκε το πρώτο ουσιαστικό πολυεθνικό ερευνητικό πρόγραμμα στην παγωμένη ήπειρο. Τα δώδεκα έθνη που συμμετείχαν, επιλύσαν τις πολιτικές και νομικές διαφορές τους για χάρη του προγράμματος, και τα εξαιρετικά του αποτελέσματα απέδειξαν στους συμμετέχοντες πως μια τέτοια συνεργασία θα ήταν ευνοϊκή αν αποκτούσε αόριστο χαρακτήρα.
Έτσι, τη 1η Δεκεμβρίου του 1959 υπεγράφη η Συνθήκη για την Ανταρκτική από τις δώδεκα χώρες που στήριξαν έμπρακτα το εγχείρημα και η ισχύς της επήλθε δύο χρόνια μετά. Βασικοί όροι της Συνθήκης, ήταν και είναι η χρήση των εδαφών της Ανταρκτικής μονάχα για ειρηνικούς και επιστημονικούς λόγους, καθώς και η ελεύθερη διακίνηση της πληροφορίας που προκύπτει από τις επιστημονικές έρευνες, οι οποίες λαμβάνουν χώρα εκεί. Καμία πράξη δεν οδηγεί στη δημιουργία κυριαρχικού δικαιώματος από κάποιο κράτος όσο ισχύει η συμφωνία και η ίδια δεν πρέπει να γίνει αντικείμενο διεθνούς αναστάτωσης. Η οποιαδήποτε στρατιωτική δραστηριότητα και δοκιμή όπλων – πυρηνικών και μη – απαγορεύεται ρητά. Υπάρχουν συγκεκριμένοι κανόνες δικαιοδοσίας και κάθε δράση επιθεωρείται από παρατηρητές.
Σύμφωνα με τη Συνθήκη, οποιοδήποτε μέλος των Ηνωμένων Εθνών μπορεί να προσχωρήσει σε αυτή. Σήμερα αριθμεί 52 υπογράφοντες και θεωρείται μια από τις πιο επιτυχημένες διεθνείς συμφωνίες. Η επιτυχία αυτή εντοπίζεται στο αξιοσημείωτο γεγονός πως έχει καταφέρει να εξισορροπήσει την επιστημονική συνεργασία με τα γεωπολιτικά συμφέροντα των χωρών. Αυτό βέβαια, δεν ήταν δεδομένο από την αρχή. Κατά τη διάρκεια της προεδρίας του Franklin D. Roosevelt, έγιναν αμερικανικές προσπάθειες για τη διεκδίκηση γης, οι οποίες δεν είχαν αποτέλεσμα. Σε αυτό το σημείο, ωστόσο, αξίζει να γίνει λόγος για το Westarctica, ένα δουκάτο που δημιουργήθηκε από τον Αμερικάνο επιχειρηματία Travis McHenry, στις 2 Νοεμβρίου του 2001, στην περιοχή Marie Byrd Land στην Ανταρκτική, τη μεγαλύτερη terra nullius του πλανήτη. Αν και ο ίδιος ισχυρίστηκε πως η συνθήκη δεν απαγορεύει κάτι τέτοιο, το διεθνές κοινό δεν παίρνει τόσο στα σοβαρά τη μικρή αυτή ύπαρξη.
Μεγαλύτερες δυνάμεις, όπως το Ηνωμένο Βασίλειο, η Γαλλία, η Νορβηγία, η Αυστραλία, η Νέα Ζηλανδία, η Χιλή και η Αργεντινή έχουν διεκδικήσει μέρος της Ανταρκτικής, παρόλο που το διεθνές δίκαιο δηλώνει ρητά πως η ήπειρος δεν ανήκει σε κανέναν. Οι Η.Π.Α. και η Ρωσία κρατούν επιφυλακτική στάση, ενδεχομένως για κάποια διεκδίκηση στο μέλλον, η οποία λαμβάνοντας υπόψιν την ισχύ της Συνθήκης θα καταδικαζόταν σε κάθε περίπτωση – αρκεί να βρισκόταν κάποιος να «κουνήσει το δάχτυλο» στην αμερικανική κορώνα. Για να μην υπάρξουν τέτοια περιστατικά, οι αποφάσεις λαμβάνονται με συναίνεση και διεξάγονται Συμβουλευτικές Συνεδριάσεις, μέσα στις οποίες παράγονται αποφάσεις, συστάσεις και ψηφίσματα. Αυτά αφορούν την προστασία του περιβάλλοντος της Ανταρκτικής, τη διαχείριση των προστατευόμενων περιοχών, την επιστημονική έρευνα, τη συλλογή και ανταλλαγή πληροφοριών και πολλά ακόμα. Επομένως, η ψήφος κάθε χώρας μετράει.
Αυτό που, επίσης, μετράει είναι και ο συνυπολογισμός των προκλήσεων, οι οποίες κάθε φορά είναι διαφορετικές. Η κλιματική αλλαγή που αλλάζει τα παγκόσμια δεδομένα σε όλους τους τομείς καθιστά αναγκαία την προσχώρηση και άλλων μελών, που με τη σειρά τους θα συνεισφέρουν στην καλύτερη οικονομική χρήση της περιοχής. Τυχούσες ανακατατάξεις στο διεθνές περιβάλλον, ίσως να μην επηρέασαν το μοναδικό αυτό καθεστώς μιας και το Σύστημα Συνθηκών της Ανταρκτικής δημιουργήθηκε μέσα σε κλίμα μεγάλης γεωπολιτικής έντασης και κρίθηκε ανθεκτικό. Μα τίποτα δεν είναι σίγουρο και προβλέψιμο. Στο παρόν τρέχουν διαπραγματεύσεις, που αφορούν το Δίκαιο της Θάλασσας και συγκεκριμένα τη διατήρηση της θαλάσσιας βιοποικιλότητας σε περιοχές πέρα από την εθνική δικαιοδοσία και οι διεθνείς φορείς βρίσκονται σε εγρήγορση.
Το καθεστώς της Ανταρκτικής και η Συνθήκη δεν είναι απλώς η βιτρίνα μιας παγωμένης ερήμου. Πίσω από αυτά κρύβεται η ένωση δύο κόσμων, εκείνου της διεθνούς πολιτικής και εκείνου του φυσικού περιβάλλοντος. Η αλληλεπίδραση αυτών των δύο έχει καταφέρει να δημιουργήσουν τη θεμιτή ισορροπία. Πάντα θα υπάρχουν κρυφές αξιώσεις και συμφέροντα, μα προς το παρόν, οι συμφωνίες και η επιστήμη καταφέρνουν να τους πατήσουν φρένο.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- The Antarctic Treaty, The Antarctic Treaty Secretariat, διαθέσιμο εδώ
- The Antarctic Treaty Explained, British Antarctic survey, διαθέσιμο εδώ
- Terra Nullius: Land That Belongs to No Country, Explorers Web, διαθέσιμο εδώ
- U.S. Antarctic Program, NSF, διαθέσιμο εδώ
- Explainer: what any country can and can’t do in Antarctica, in the name of science, The Conversation, διαθέσιμο εδώ
- Antarctic Geopolitics: Emerging Cracks in the Ice?, SFS, διαθέσιμο εδώ
