Της Χαράς Γρίβα,
Η περίοδος του Μεσοπολέμου, από το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου το 1918 έως το ξέσπασμα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου το 1939, ήταν μια ταραχώδης εποχή που άφησε ανεξίτηλα σημάδια στην Ευρώπη. Η ήπειρος, σημαδεμένη από τις καταστροφές του «Μεγάλου Πολέμου», όπως ονομάστηκε στην αρχή, αντιμετώπισε τις προκλήσεις της ανοικοδόμησης, της οικονομικής αστάθειας, των πολιτικών αναταραχών και της ανόδου των ιδεολογικών άκρων.
Η Συνθήκη των Βερσαλλιών, που υπογράφηκε το 1919, σηματοδότησε το επίσημο τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Ωστόσο, οι όροι της, ιδίως η επιβολή βαριών αποζημιώσεων στη Γερμανία και η επαναχάραξη των εθνικών συνόρων, έσπειραν τους σπόρους μελλοντικών συγκρούσεων. Η οικονομική πίεση και η δυσαρέσκεια που τροφοδότησε η συνθήκη συνέβαλαν στην άνοδο του εξτρεμισμού, καθώς η Γερμανία, ιδίως, βίωσε οικονομικές δυσκολίες και πολιτική αναταραχή και με την κατάλληλη προπαγάνδα στην περίοδο της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης, άρχισε η στοχοποίηση εβραϊκών ομάδων, ήδη από τα μέσα του 1920. Το πραξικόπημα της μπυραρίας, με πρωτοστάτες τους Hitler και Ludendorff, προμήνυε πως η ανθρωπότητα θα γινόταν ξανά μάρτυρας πολεμικών συγκρούσεων στη Γηραιά Ήπειρο.
Η περίοδος του Μεσοπολέμου ήταν, επίσης, μάρτυρας οικονομικών προκλήσεων πρωτοφανούς κλίμακας. Η Μεγάλη Ύφεση της δεκαετίας του 1930, που προκλήθηκε από το κραχ της Wall Street το 1929, προκάλεσε σοκ σε ολόκληρη την Ευρώπη. Η ανεργία εκτοξεύτηκε, οι βιομηχανίες κατέρρευσαν και η φτώχεια επηρέασε ευρεία στρώματα των κοινωνιών. Οι Η.Π.Α. σώθηκαν χάρη στο ”New Deal” του προέδρου Roosevelt. Η Ευρώπη, όμως, που υπέστη κι αυτή τις συνέπειες της εσφαλμένης οικονομικής διαχείρισης των Η.Π.Α., έπεσε μέσα στην παγίδα του φασισμού. Οι χώρες αγωνίστηκαν να ανακάμψουν και η οικονομική ύφεση δημιούργησε πρόσφορο έδαφος για την εμφάνιση τέτοιου είδους ριζοσπαστικών ιδεολογιών.
Καθώς η ευρωπαϊκή ήπειρος, λοιπόν, προσπαθούσε να ανασυγκροτηθεί από τον πόλεμο των χαρακωμάτων, φασιστικά καθεστώτα κέρδισαν έδαφος στην Ιταλία, τη Γερμανία και την Ισπανία, εκμεταλλευόμενα τη δυσαρέσκεια και υποσχόμενα σταθερότητα μπροστά στο χάος. Τα ολοκληρωτικά καθεστώτα, που χαρακτηρίζονται από αυταρχικό έλεγχο όλων των πτυχών της δημόσιας και ιδιωτικής ζωής, πολλαπλασιάστηκαν κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέμου. Η ναζιστική Γερμανία του Adolf Hitler, η φασιστική Ιταλία του Benito Mussolini και η Ισπανία του Francisco Franco αποτέλεσαν παραδείγματα αυτής της τάσης. Αυτά τα καθεστώτα κατέστειλαν τη διαφωνία, προώθησαν τον εθνικισμό και τροφοδότησαν τη στρατιωτικοποίηση, προετοιμάζοντας το έδαφος για τα κατακλυσμιαία γεγονότα που θα εκτυλίσσονταν κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Το πολιτικό τοπίο της μεσοπολεμικής Ευρώπης χαρακτηρίστηκε, ακόμα, από αστάθεια και κατά συνέπεια, την κατάρρευση παραδοσιακών αυτοκρατοριών. Η Αυστροουγγρική και η Οθωμανική Αυτοκρατορία διαλύθηκαν, δημιουργώντας νέα έθνη-κράτη. Η Ρωσική Επανάσταση του 1917 είχε βαθύτατο αντίκτυπο, οδηγώντας στην ίδρυση της Σοβιετικής Ένωσης και τη διάδοση του κομμουνισμού, εμπνέοντας αριστερά κινήματα σε όλη την ήπειρο. Με βάση το «Ουϊλσόνειο δόγμα», το διάγγελμα των δεκατεσσάρων σημείων, αλλά και η Συνθήκη του Μπρεστ-Λιτόφσκ προσπάθησαν να θεμελιώσουν σε μία πρώτη βάση τις σχέσεις Ρωσίας και Γερμανίας-Ευρώπης με τις ευλογίες των Η.Π.Α.
Δεν θα μπορούσε, βέβαια, να μην αναφερθεί και η ελληνική περίπτωση, στη οποία, ο πόλεμος δεν έληξε το 1918, αλλά συνεχίστηκε μέχρι το 1922, με την εκστρατεία προς τη Μικρά Ασία, γεγονός που οδήγησε στην τραγική ήττα της από την νεοσύστατη Τουρκία και δημιούργησε, με αυτόν τον τρόπο, ένα από τα μεγαλύτερα προσφυγικά ρεύματα της εποχής προς τα εδάφη της ελληνικής επικράτειας. Το τεράστιο κύμα αντικομμουνισμού που ξέσπασε, σε συνδυασμό με τις κακουχίες που αντιμετώπιζε ο ελληνικός λαός, άνοιξε τον δρόμο σε μια σειρά κυβερνητικών αναταραχών με κορυφαία τη Δικτατορία Μεταξά, στις 4 Αυγούστου του 1936.
Η μεσοπολεμική περίοδος υπήρξε, επίσης, μάρτυρας σημαντικών πολιτιστικών και κοινωνικών μετασχηματισμών. Η δεκαετία του ’20 έφερε μια πολιτιστική αναγέννηση σε ορισμένες ευρωπαϊκές πόλεις, η οποία χαρακτηρίστηκε από καλλιτεχνική καινοτομία και αλλαγή των κοινωνικών προτύπων. Ωστόσο, αυτή η εποχή πολιτιστικής ζωντάνιας συνυπήρξε με τις δυσκολίες της οικονομικής ύφεσης, δημιουργώντας μια παράδοξη ατμόσφαιρα. Παρά τον καταστροφικό αντίκτυπο του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, στον Μεσοπόλεμο σημειώθηκε ο επανεξοπλισμός πολλών ευρωπαϊκών δυνάμεων. Η Συνθήκη των Βερσαλλιών είχε αποτύχει να εδραιώσει μια διαρκή ειρήνη και καθώς οι εντάσεις κλιμακώνονταν, οι χώρες επιδόθηκαν σε μια ξέφρενη κούρσα εξοπλισμών. Η Κοινωνία των Εθνών, που ιδρύθηκε μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, αποδείχθηκε αναποτελεσματική στην αποτροπή της καθόδου σε μια νέα παγκόσμια σύγκρουση. Παρ’ όλες τις καλές προθέσεις της, τα προβλήματα, οι προστριβές και στο τέλος η αποχώρηση της Ιαπωνίας, της Ιταλίας, της Γερμανίας και της Σοβιετικής Ένωσης, κράτη τα οποία έπαιξαν πρωταγωνιστικό ρόλο στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, ανέδειξε ακόμα περισσότερο την αποτυχία της Κοινωνίας των Εθνών στην προσπάθειά της για συμφιλίωση των κρατών της ευρωπαϊκής ηπείρου.
Η περίοδος του Μεσοπολέμου ήταν μια περίοδος βαθιάς μεταμόρφωσης για την Ευρώπη, καθώς η ήπειρος αντιμετώπιζε τις συνέπειες του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου και μαζί τις προκλήσεις της οικονομικής αστάθειας, της πολιτικής αναταραχής και της ανόδου του εξτρεμισμού. Η κληρονομιά αυτής της περιόδου, που σημαδεύτηκε από την αποτυχία των διεθνών θεσμών να αποτρέψουν τις συγκρούσεις και την ανάδυση ολοκληρωτικών καθεστώτων, θα έθετε, τελικά, τις βάσεις για τα ακόμα πιο καταστροφικά γεγονότα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Η κατανόηση της πολυπλοκότητας αυτής της εποχής είναι ζωτικής σημασίας για την κατανόηση των παραγόντων που διαμόρφωσαν την πορεία της Ευρωπαϊκής Ιστορίας στο πρώτο μισό του 20ού αιώνα.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Γιώργος, Μαργαρίτης (2014), Πλημμυρίδα και Άμπωτη: ο ευρωπαϊκός 20ος αιώνας. Αθήνα: Βιβλιόραμα.
- Τι προέβλεπε η περίφημη Συνθήκη των Βερσαλλιών για τους ηττημένους Γερμανούς στον Α’ Π.Π.;…, mixanitouxronou.gr, Διαθέσιμο εδώ.
- Η Δημοκρατία της Βαϊμάρης και η θεωρία των «άκρων», rizospastis.gr, Διαθέσιμο εδώ.
