Του Ιουλίου Παπάζογλου,
Η εμφύλια σύγκρουση του Δεκεμβρίου του 1944 συγκαταλέγεται στις στιγμές της ελληνικής ιστορίας, που έχουν μελετηθεί όσο λίγες άλλες. Με τον όρο Δεκεμβριανά περιγράφεται η ένοπλη σύγκρουση που έλαβε χώρα, κυρίως αλλά όχι μόνο, στην Αθήνα από τις 3 Δεκεμβρίου 1944 έως τις 5-6 Ιανουαρίου 1945 μεταξύ του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, που, ουσιαστικά, ταυτίζονταν απολύτως, πλέον, με το ΚΚΕ, και την ελληνική κυβέρνηση του Γεωργίου Παπανδρέου, πίσω από την οποία στοιχιζόταν ένα ευρύ φάσμα πολιτικών δυνάμεων. Αποφασιστικό ρόλο στην έκβαση της σύγκρουσης είχε η εμπλοκή των βρετανικών στρατιωτικών δυνάμεων στο πλευρό της κυβέρνησης, χωρίς την παρουσία των οποίων είναι βέβαιο ότι τα πράγματα θα είχαν πάρει διαφορετική τροπή. Συμβατικά, ως αφετηρία των γεγονότων θεωρούνται οι πυροβολισμοί της αστυνομίας στο μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη στο Σύνταγμα εναντίον του πλήθους που συμμετείχε στη διαδήλωση του ΕΑΜ. Η διαδήλωση αυτή είχε οργανωθεί ως απάντηση στο τελεσίγραφο της κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας για τον αφοπλισμό όλων των ανταρτικών ομάδων και είχε ως αποτέλεσμα τον θάνατο περίπου 30 διαδηλωτών και τον τραυματισμό δεκάδων άλλων.
Τα Δεκεμβριανά δεν μπορούν να εξεταστούν ως ένα αυτόνομο γεγονός. Aντιθέτως, αποτελούν την δεύτερη φάση του Εμφυλίου, καθώς μέσα από αυτή την σύγκρουση δημιουργήθηκαν οι κατάλληλες προϋποθέσεις για την έναρξη των περαιτέρω εμφύλιων συγκρούσεων. Ήδη από τον Μάιο του 1944 και ενώ η χώρα βρισκόταν ακόμα κάτω από την γερμανική κατοχή, στο Λίβανο πραγματοποιείται συνέδριο υπό την προεδρία του Παπανδρέου, ο οποίος είχε αντικαταστήσει τον Σοφοκλή Βενιζέλο, μετά από παρέμβαση των Άγγλων. Kύριο θέμα καθίσταται η δημιουργία μιας κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας, με στόχο την αναδιοργάνωση του κράτους σε όλους τους τομείς, ύστερα από την καταστροφική τριπλή κατοχή που είχε ισοπεδώσει τα πάντα στην χώρα. Στο Συνέδριο αποφασίστηκε ότι στην κυβέρνηση που θα σχηματιζόταν μετά το τέλος της κατοχής, οι αντιπρόσωποι του ΕΑΜ θα συμμετείχαν στο κυβερνητικό σχήμα και θα αναλάμβαναν 5 Υπουργεία.
Τον Σεπτέμβριο του ίδιου έτους υπογράφηκε στην Καζέρτα η ομώνυμη συμφωνία, ανάμεσα στις αντιστασιακές οργανώσεις και την ελληνική κυβέρνηση, πάντα κάτω από την επίβλεψη των Άγγλων. Σκοπός της συμφωνίας αυτής ήταν να καθορισθούν θέματα σχετικά με τη δράση, τον έλεγχο και τον αφοπλισμό των ενόπλων τμημάτων αντίστασης, που είχαν δημιουργηθεί κατά τη διάρκεια της Κατοχής στον ελληνικό χώρο, προκειμένου η χώρα να οδηγηθεί στην ομαλότητα, μετά την απελευθέρωση.
Στις 12 Οκτωβρίου τα γερμανικά στρατεύματα αποχωρούν από την Αθήνα και 3 μέρες αργότερα έρχεται στην Αθήνα η εξόριστη κυβέρνηση. Τα πρώτα σύννεφα στο κυβερνητικό σχήμα εμφανίσθηκαν πολύ νωρίς, καθώς ο Πρωθυπουργός μαζί με τον Ρόναλντ Σκόμπι, ο οποίος είχε αναλάβει την επίβλεψη όλων των οργανώσεων, αποφάσισαν να προχωρήσουν στον αφοπλισμό όλων αυτών των ενόπλων ομάδων, με σκοπό την δημιουργία τακτικού στρατού. Οι Υπουργοί που προέρχονταν από το ΕΑΜ αρνήθηκαν και αποχώρησαν από την κυβέρνηση. Την ίδια στιγμή το ΕΑΜ αποφασίζει να οργανώσει πανελλαδική απεργία στις 3 Δεκεμβρίου, για να εκφράσει τη διαμαρτυρία και τη δυσαρέσκειά του για την απόφαση της κυβέρνησης, που ήρθε μετά από πίεση των αγγλικών δυνάμεων που βρίσκονταν στη χώρα. Η κυβέρνηση, ωστόσο, κήρυξε την απεργία παράνομη, δυναμιτίζοντας, ακόμα περισσότερο, την ήδη έκρυθμη κατάσταση.
Μέλη του ΕΑΜ της Αθήνας, την Κυριακή 3 Δεκεμβρίου, αψηφώντας την κυβερνητική απαγόρευση, κατέκλυσαν ειρηνικά την πλατεία Συντάγματος. Η παρουσία μερικών ενόπλων πολιτοφυλακών του ΕΑΜ, διάσπαρτων εντός του πλήθους (ως ομάδα περιφρούρησης) του συλλαλητηρίου, δεν μπορεί να θεωρηθεί απόδειξη πως το τελευταίο δεν ήταν άοπλο. Η διαδήλωση, που είχε μεγάλη συμμετοχή, πνίγηκε στο αίμα, όταν αστυνομικοί άρχισαν να πυροβολούν προς το πλήθος. Ο απολογισμός της επίθεσης ήταν 33 νεκροί και περισσότεροι από 140 τραυματίες. Αν και ο Βρετανός διοικητής Κρις Μόνταγκιου Γουντχάους στα απομνημονεύματά του έσπειρε αμφιβολίες για το ποιος άνοιξε πρώτος πυρ, η αστυνομία, οι Βρετανοί ή οι διαδηλωτές, μόλις 14 χρόνια αργότερα ο αρχηγός της αστυνομίας Αθηνών Άγγελος Έβερτ παραδέχτηκε σε συνέντευξη του στην εφημερίδα Ακρόπολις, πως ο ίδιος έδωσε το σήμα για τους πυροβολισμούς κατά των διαδηλωτών, βάσει διαταγών που είχε λάβει, κάτι που επιβεβαιώνεται και από άλλες μαρτυρίες.
Το ίδιο εκείνο βράδυ, ο Γεώργιος Παπανδρέου, προσπαθώντας να βρει διέξοδο στην τεταμένη κατάσταση, κατέθεσε πρόταση περί σχηματισμού Οικουμενικής Κυβέρνησης με Πρωθυπουργό τον αρχηγό των Φιλελευθέρων Θεμιστοκλή Σοφούλη και με την παραίτηση του ίδιου και όλων των Υπουργών (ΕΑΜικών και μη). Αν και όλες οι αντιμαχόμενες πλευρές στην Αθήνα αποδέχθηκαν την πρόταση του Παπανδρέου, ο Βρετανός Πρωθυπουργούς Ουίνστον Τσώρτσιλ αρνήθηκε να την συζητήσει.
Την επόμενη μέρα, στις 4 Δεκεμβρίου, πραγματοποιήθηκε η γενική απεργία που είχε προκηρύξει το ΕΑΜ από τις 2 Δεκεμβρίου και τελέστηκε η κηδεία των θυμάτων του συλλαλητηρίου της προηγούμενης ημέρας. Η νεκρώσιμη ακολουθία έγινε στην Μητρόπολη της Αθήνας και, στη συνέχεια, η νεκρική πομπή κατευθύνθηκε προς το Σύνταγμα. Στην κορυφή της πομπής ξεχώριζε ένα πανό, το οποίο κρατούσαν τρεις νεαρές μαυροφορεμένες γυναίκες, και έγραφε: «Όταν ο Λαός βρίσκεται μπροστά στον κίνδυνο της τυραννίας διαλέγει ή τις αλυσίδες ή τα όπλα. ΕΑΜ». Η πορεία αυτή χτυπήθηκε ξανά από πυροβολισμούς, κυρίως από μέλη της οργάνωσης «Χ» και πρώην ταγματασφαλίτες, που διέμεναν σε ξενοδοχεία της Ομόνοιας με αρκετούς νεκρούς.
Η γενική επίθεση του ΕΛΑΣ ξεκίνησε στις 4 Δεκεμβρίου. Μέσα σε λίγες μέρες, ο στρατός του είχε καταλάβει τα 22 από τα 25 αστυνομικά τμήματα της πόλης, είχε κλείσει τους δρόμους προς τον Πειραιά, ενώ οι κυβερνητικές δυνάμεις έλεγχαν μόνο το κέντρο της Αθήνας. Ισχυρή αντίσταση στον ΕΛΑΣ προέβαλλαν η 3η Ορεινή Ταξιαρχία στο Γουδί και η χωροφυλακή στο στρατόπεδο Μακρυγιάννη. Πολύ σύντομα, οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ είχαν κυριαρχήσει στα προάστια και η κυβέρνηση έλεγχε μόνο το Σύνταγμα, το Κολωνάκι και το ιστορικό κέντρο της Αθήνας. Ο Τσώρτσιλ βλέποντας ότι η κατάσταση στην Ελλάδα είναι τραγική και κοντεύει να την χάσει από τον έλεγχό του, αποφασίζει να στείλει περισσότερες στρατιωτικές δυνάμεις, οι οποίες ήδη από τα τέλη του Δεκεμβρίου ανατρέπουν την κατάσταση.
Τελικά, στις 11 Ιανουαρίου του 1945, έγινε ανακωχή μεταξύ του ΕΛΑΣ και των βρετανικών-κυβερνητικών δυνάμεων και, στις 12 Φεβρουαρίου του ίδιου έτους, υπογράφηκε η Συμφωνία της Βάρκιζας. Τη Συμφωνία αποτελούσαν 9 άρθρα που αφορούσαν την δημιουργία ενός Εθνικού Στρατού, την αποστράτευση και τον πλήρη αφοπλισμό του ΕΛΑΣ, την πλήρη απελευθέρωση των συλληφθέντων από τον ΕΛΑΣ και την αμνηστία των πολιτικών αδικημάτων που πραγματοποιήθηκαν μετά τις 3 Δεκεμβρίου του 1944. Παράλληλα, προνοούσε για την άρση του στρατιωτικού νόμου, τη δημιουργία μίας δημοκρατικής πολιτείας με πλήρεις πολιτικές ελευθερίες, την εκκαθάριση των δημοσίων υπηρεσιών, την αντίστοιχη εκκαθάριση των σωμάτων ασφαλείας και τη διεξαγωγή δημοψηφίσματος για το πολιτειακό ζήτημα, καθώς και των εκλογών με συμμετοχή διεθνών παρατηρητών. Ωστόσο, και οι δύο πλευρές δεν τήρησαν ακριβώς τη Συμφωνία, δημιουργώντας την κατάλληλη ευκαιρία για την έκρηξη του εμφυλίου ένα χρόνο αργότερα.
Καταληκτικά, τα Δεκεμβριανά αποτέλεσαν μια παλλαϊκή κινητοποίηση κατά των αυθαίρετων αποφάσεων της κυβέρνησης και των Άγγλων, οι οποίοι ως ένα βαθμό είχαν αντικαταστήσει τους Γερμανούς κατακτητές. Τα θύματα αυτής της περιόδου μαρτυρούν την πίστη που είχαν στις ιδέες τους, οι οποίες φαίνονται ως ξένες σε μία εποχή που κάθε ιδεολογία έχει πεθάνει, μεταμορφώνοντας τους σημερινούς ανθρώπους σε άβουλα όντα χωρίς κριτική σκέψη και πίστη. Με όλα τα δυσάρεστα που συμβαίνουν ανά τον κόσμο, ο άνθρωπος, πλέον, έχει χάσει την πίστη του σε έναν σκοπό, που θα τον ευαισθητοποιήσει και θα τον κινητοποιήσει, για να τον καταφέρει.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Καλύβας, Στάθης Ν. & Μαραντζίδης, Νίκος (2016), Εμφύλια Πάθη, Αθήνα: Μεταίχμιο.
- Γουντχάους, Κρις Μ., (2012), Ο αγώνας για την Ελλάδα, 1941-1949, Αθήνα: Τουρίκης.
