Του Ηλία – Λεωνίδα Λεοντάρη,
Ως ελληνικός Μεσοπόλεμος χαρακτηρίζεται η περίοδος μεταξύ του τέλους της Μικρασιατικής Εκστρατείας και Καταστροφής του 1922 έως και την ένταξη της Ελλάδας στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, με την αρχή του Ελληνοϊταλικού Πολέμου το 1940. Την ταραγμένη περίοδο αυτή η Ελλάδα ήρθε αντιμέτωπη με πολλές κρίσεις, αλλαγές στο δημογραφικό τοπίο, οικονομικές και θεσμικές μεταβολές, συνεχείς εναλλαγές στην εξουσία κλπ. Χαρακτηριστικά γνωρίσματα της περιόδου αυτής ήταν η τάση για εσωστρέφεια και κρατική ανασυγκρότηση, μετά και την οριστική αποστροφή από την «Μεγάλη Ιδέα» που κυριαρχούσε στο πολιτικό τοπίο έως και τη Συνθήκη της Λωζάννης το 1923. Το ελληνικό κράτος σταδιακά άφησε πίσω του τις επεκτατικές βλέψεις και αποφάσισε να ασχοληθεί με τα εσωτερικά ζητήματα, την οικονομία, τους θεσμούς, τις κοινωνικές αλλαγές, με λίγα λόγια να επουλώσει τις πληγές του και να εκσυγχρονιστεί.
Η οικονομία της περιόδου χαρακτηρίζεται κρίσιμη ιδιαιτέρως λόγω χρόνιων προβλημάτων και συνεχούς αστάθειας σε όλους τους τομείς. Οι μακροχρόνιοι πόλεμοι (Βαλκανικοί Πόλεμοι, Α΄ Παγκόσμιος κλπ.) και οι αδιάλειπτες στρατιωτικές συρράξεις και επαναστάσεις πάσης φύσεως (Κίνημα στο Γουδή, Εθνικός Διχασμός, στρατιωτικά πραξικοπήματα της δεκαετίας του ’20) οδήγησαν σε μια πενιχρή και πολυέξοδη οικονομία. Όλο αυτό, μαζί με το πρόβλημα εγκατάστασης τεράστιων πληθυσμών από τη Μικρά Ασία (1,5 εκατομμύριο πρόσφυγες υπολογίζονται περίπου), όπως επίσης και δεδομένης της ολοένα και μεγαλύτερης μείωσης της αγροτικής οικονομίας, η οποία αποτελούσε τη βάση της ελληνικής οικονομίας την περίοδο εκείνη. Η οικονομική αυτή κρίση οδήγησε με τη σειρά της σε έντονα προβλήματα στους αγρότες και κτηνοτρόφους, οι οποίοι πλέον δεν μπορούσαν να επιβιώσουν και επέλεγαν ως λύση είτε την αστικοποίηση, είτε την εξωτερική μετανάστευση, το οποίο είχε ως αποτέλεσμα την απώλεια σημαντικού εργατικού δυναμικού. Συν τοις άλλοις, ενδογενείς κρίσεις στα αγροτικά θέματα (καπνικό, οινικό, σταφιδικό) συνέβαλαν και επεξέτειναν τη γενική τάση εγκατάλειψης της υπαίθρου.
Η «Μεγάλη Ύφεση» που συντελέστηκε στις Η.Π.Α. στις 24 Οκτωβρίου 1929 έφερε ως επακόλουθο τη γενικότερη κρίση στην παγκόσμια οικονομία, και προφανώς και η Ελλάδα επηρεάστηκε βαθύτατα. Το ελληνικό εμπόριο ελαιόλαδου, καπνού και σταφίδας μειώθηκε δραματικά, όπως και η ναυτιλία εν γένει βρέθηκε σε μειονεκτική θέση. Επιπλέον, τα εμβάσματα τα οποία έστελναν οι ομογενείς -της Αμερικής κυρίως, η κατά κόρον φυγή προς την οποία υπήρξε καθοριστικό φαινόμενο των αρχών του αιώνα- στις οικογένειές τους ή στο ελληνικό κράτος έπαψαν να στέλνονται, δεδομένου ότι η κρίση ξεκίνησε από εκεί. Η ελληνική κυβέρνηση υπό τον Ελευθέριο Βενιζέλο κυρίως προσπάθησε να μην προβεί σε ακραία μέτρα στην αρχή (υποτίμηση δραχμής), καθώς πίστευε πως θα άλλαζαν τα πράγματα σύντομα, ωστόσο προφανώς δεν είχε αντιληφθεί το δυσθεώρητο μέγεθος του οικονομικού προβλήματος που είχε συμβεί λίγο καιρό πριν στις Η.Π.Α. και το οποίο θα καθυστερούσε την οικονομική ανάκαμψη του παγκόσμιου οικονομικού γίγνεσθαι.
Στο πολιτικό σκηνικό, έγινε προσπάθεια για ενίσχυση του Συντάγματος ήδη από την αναθεώρησή του το 1911. Ο Βενιζέλος πέτυχε στην πράξη τη βελτίωση της άσκησης της λαϊκής κυριαρχίας, θέτοντας τις βάσεις ενός πιο σύγχρονου και βελτιωμένου κράτους δικαίου. Η προστασία των ατομικών δικαιωμάτων και ο κρατικός παρεμβατισμός στα οικονομικά ζητήματα αποτέλεσαν από τις βασικότερες θέσεις που προάσπιζε ο Βενιζέλος. Βαθμιαία, αυτό έγινε φανερότερο, καθώς στην αναθεώρηση του 1920 ενισχύθηκε ο κοινοβουλευτισμός, αφαιρώντας αρμοδιότητες από τον βασιλιά, ενώ αργότερα η κυβέρνηση Αλέξανδρου Παπαναστασίου έφτασε να αλλάζει το ίδιο το πολίτευμα. Στις 25 Μαρτίου του 1924, καθιέρωσε τον θεσμό της αβασίλευτης Δημοκρατίας, ενώ δυο μήνες αργότερα, ως πολίτευμα της Ελλάδας οριζόταν η Προεδρευομένη Δημοκρατία.
Το 1927 καθιερώθηκε και το αξίωμα του Προέδρου της Δημοκρατίας, με πρώτο εκλεγμένο Πρόεδρο να αναλαμβάνει ο Παύλος Κουντουριώτης. Σε θέματα εξωτερικής πολιτικής, η Ελλάδα διπλωματικά, προσπαθώντας να διαφυλάξει τα σύνορά της, αποφάσισε να συνάψει συμφωνίες με τους όμορους λαούς. Το Ελληνοϊταλικό Σύμφωνο Φιλίας του 1928, το ελληνογιουγκοσλαβικό Πρωτόκολλο Φιλίας Συνδιαλλαγής και Δικαστικού Διακανονισμού του 1929, οι τρεις συμφωνίες του 1930 με την Τουρκία, το Βαλκανικό Σύμφωνο Συνεννόησης του 1934 που προάσπιζε την ειρήνη στη Βαλκανική κλπ. ήταν οι βασικότερες διπλωματικές οδοί που ακολούθησε η κυβέρνηση Βενιζέλου -κυρίως-, με σκοπό την εδαφική ακεραιότητα της χώρας και την διατήρηση της ειρήνης.
Βέβαια, μπορεί να έγιναν τιτάνιες προσπάθειες για να επιτευχθεί ο κρατικός εξορθολογισμός, να ενισχύθηκε η εκτελεστική εξουσία κατά πολύ, να υπήρξε μέριμνα για την παιδεία με τη δημιουργία σχολείων και νομοθετημάτων περί εκπαίδευσης (εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1929 κ.α.), να προωθήθηκε η έννοια του κράτους δικαίου αρκετά, ωστόσο, οι χρόνιες παθογένειες και η συνταγματική αβεβαιότητα και οικονομική αστάθεια, σε συνδυασμό με τις συχνές παρεμβάσεις του στρατού (πραξικοπήματα κτλ.), οδήγησαν στη δικτατορία του Ιωάννη Μεταξά το 1936. Δραττόμενος της ευκαιρίας του θανάτου του Πρωθυπουργού Κωνσταντίνου Δεμερτζή, και με την σύμφωνη γνώμη του Βασιλιά Γεωργίου Β, διορίστηκε ο Ιωάννης Μεταξάς Πρωθυπουργός από τον Βασιλιά. Αμέσως, ανέστειλε τις εργασίες τις Βουλής και ψήφισε μια σειρά διαταγμάτων με αποκορύφωμα την 4η Αυγούστου 1936, όταν ο Βασιλιάς μαζί με τον Ιωάννη Μεταξά, εξέδωσαν δυο διατάγματα («Περί αναστολής των διατάξεων των άρθρων 5, 6, 10, 11, 12, 14, 20 και 95 του Συντάγματος καθ’ όλον το Κράτος» και «Περί διαλύσεως της Γ΄ Αναθεωρητικής Βουλής των Ελλήνων») με τα οποία καθιερώθηκε η αρχή της δικτατορίας στην Ελλάδα, μιας ανώμαλης και ασταθούς για τους δημοκρατικούς θεσμούς περιόδου, η οποία θα ανακοπεί αργότερα από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Θάνος, Βερέμης – Γιάννης, Κολιόπουλος (2006), Ελλάς, Η σύγχρονη συνέχεια. Από το 1821 μέχρι σήμερα, Αθήνα: Καστανιώτης.
- Τάσος, Βουρνάς (2001), Ιστορία της Νεώτερης και Σύγχρονης Ελλάδας, τόμ. Β΄, Αθήνα: Πατάκης.
- Συλλογικό Έργο (2002), Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα, Ο Μεσοπόλεμος 1922 – 1940 (επιμ. Χρήστος Χατζηιωσήφ), τόμ. Α΄ και Β΄, Αθήνα: Βιβλιόραμα.
- Mark, Mazower (2002), Η Ελλάδα και η οικονομική κρίση του μεσοπολέμου, (μτφ. Σπύρος Μαρκέτος), Αθήνα: ΜΙΕΤ.
- Άλκης, Ρήγος (1992), Η Β΄ Ελληνική Δημοκρατία 1924 – 1935, Κοινωνικές διαστάσεις της πολιτικής σκηνής, Αθήνα: Θεμέλιο.
- Θεόδωρος Διον., Σακελλαρόπουλος (1991), Οικονομία, κοινωνία, κράτος στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου, Αθήνα: Πληροφόρηση.
- Μιχάλης, Ψαλιδόπουλος (1989), Η κρίση του 1929 και οι Έλληνες οικονομολόγοι. Συμβολή στην ιστορία της οικονομικής σκέψης στην Ελλάδα του μεσοπολέμου, Αθήνα: Εμπορική Τράπεζα Ελλάδος.
