Της Ιωάννας Κουτσοτόλη,
«Το γεγονός ότι εμείς οι άνθρωποι, οι οποίοι είμαστε μια απλή συλλογή στοιχειωδών σωματιδίων της φύσης, έχουμε καταφέρει να έρθουμε τόσο κοντά στην κατανόηση των νόμων που κυβερνούν εμάς και το σύμπαν μας, είναι ένας πραγματικός θρίαμβος»
Με αυτά τα λόγια εξέφρασε ο Stephen Hawking τον ενθουσιασμό του για την πρόοδο της επιστήμης, στην τελευταία του συνέντευξη. Όμως, τόσο το έναυσμα για την εξέταση του περιβάλλοντος, μέσα στο οποίο αναπτύσσεται ο άνθρωπος, όσο και η διαρκής απορία για τους νόμους που το διακατέχουν δεν θα ήταν εφικτά δίχως την ύπαρξη μιας σημαντικής παραμέτρου, της συνείδησης. Η έννοια της συνείδησης αποτελεί ένα αρκετά αμφιλεγόμενο ζήτημα, που καταφέρνει και διχάζει την επιστημονική κοινότητα μέχρι και σήμερα. Μία πληθώρα φιλοσόφων, νευροβιολόγων και ψυχολόγων έχουν αποτύχει στην προσπάθεια να δώσουν έναν αυστηρό ορισμό. Παρασυρόμενοι από μια σχολαστική επιμονή να ορίσουν τη συνείδηση, συχνά επισκιάζουν την προσπάθεια κατανόησης αυτού του παράξενου βιολογικού φαινομένου.
Αν και οι κυτταρικοί και μοριακοί μηχανισμοί που βρίσκονται στη βάση της συνείδησης αποτελούν ένα από τα μεγαλύτερα αναπάντητα ερωτήματα στον τομέα των νευροεπιστημών, υπάρχουν αρκετές θεωρίες που προσεγγίζουν και επιχειρούν να εξηγήσουν αυτήν την έννοια. Ο όρος «συνείδηση» αναφέρεται στην υποκειμενική αντίληψη του εξωτερικού κόσμου, της ατομικότητας, του εσωτερικού περιβάλλοντος του οργανισμού, αλλά και της νοητικής κατάστασης του ατόμου (επίγνωση των σκέψεών του, των απόψεών του, των συναισθημάτων του κ.λπ.). Με ποιον τρόπο, όμως, πληροφορίες προερχόμενες από ένα κράμα ερεθισμάτων, υφίστανται επεξεργασία σε μια πλειάδα διαφορετικών περιοχών στον εγκέφαλο, προκειμένου να μας δώσουν μια ενιαία αντίληψη σχετικά με την πραγματικότητα;
Κρίνεται σκόπιμο να επισημανθεί ότι οι πληροφορίες που προέρχονται από τις αισθήσεις δεν αποτελούν μεμονωμένα νευρικά μονοπάτια, όταν φτάνουν στο Κεντρικό Νευρικό Σύστημα (Κ.Ν.Σ.) από την περιφέρεια του σώματος. Υφίστανται περαιτέρω επεξεργασία σε διάφορα επίπεδα. Συνεπώς, θα πρέπει να εκλαμβάνουμε την πληροφορία που διαδίδεται στον εγκέφαλο σαν μια αλληλουχία σημάτων, τα οποία διαδίδονται μεταξύ συνδέσεων εκατό δισεκατομμυρίων νευρώνων. Όλη αυτή η κωδικευμένη πληροφορία μάς παρέχει το πλαίσιο για τη δημιουργία μιας ενιαίας αντίληψης. Μέσα σε αυτές τις αμέτρητες διακλαδώσεις και αλληλεπιδράσεις μεταξύ των νευρικών οδών που επεξεργάζονται τις αισθητηριακές πληροφορίες, για να εξάγουν την αντίστοιχη απόκριση, που βρίσκεται η αίσθηση του «εαυτού» και της συνείδησης;
Αν και δεν υπάρχουν πειραματικά δεδομένα, είναι κοινή παραδοχή μεταξύ νευροβιολόγων ότι η συνείδηση προκαλείται σε νευρικό επίπεδο, είναι δηλαδή αποτέλεσμα των διεργασιών της συναπτικής διαβίβασης, των δυναμικών ενέργειας και της αλληλεπίδρασης μεταξύ νευρικών κυττάρων. Έρευνες έχουν δείξει ότι μπορεί το επίπεδο της επίγνωσης να καθορίζεται από τον εγκεφαλικό φλοιό, με αδρή αντίληψή του στο επίπεδο του θαλάμου, όμως οι συνειδητές εμπειρίες διαμορφώνονται μέσω της συνεργασίας και επικοινωνίας πολλών περιοχών του νευρικού συστήματος. Η συνείδηση διακρίνεται σε τέσσερα επίπεδα, ανάλογα με τον βαθμό εγρήγορσης του ατόμου σε αυτές τις καταστάσεις:
- Πλήρης εγρήγορση
- Εγρήγορση
- Ύπνος (διάφορα στάδια)
- Κώμα
Παρά την εξέλιξη της τεχνολογίας, η οποία έχει προσθέσει αρκετά όπλα στη φαρέτρα των γιατρών, όπως εξελιγμένα τεχνολογικά μέσα μελέτης των ανώτερων εγκεφαλικών λειτουργιών (ηλεκτροεγκεφαλογράφημα, τομογραφία εκπομπής ποζιτρονίων κ.λπ.), υπάρχουν πολλά πράγματα που δεν γνωρίζουμε ακόμη για τη συνείδηση. Συνιστά ιδιότητα όλων των ζωντανών οργανισμών; Είναι ένα στοιχείο που κληρονομήθηκε από έναν κοινό πρόγονο; Και αν ναι, από ποιο σημείο και μετά, κατά τη διάρκεια της εξέλιξης, απέκτησαν οι ζωντανοί οργανισμοί επίγνωση του εαυτού τους και του γύρω περιβάλλοντος. Ακόμα, πολλοί επιστήμονες, όπως ο μαθηματικός Roger Penrose, υποστηρίζουν ότι η συνείδηση είναι ένα κβαντομηχανικό φαινόμενο. Σχετίζεται, λοιπόν, με την κβαντική βιολογία; Στον αντίποδα, ένα μέρος της επιστημονικής κοινότητας διαφωνεί με τη χρήση αυτής της ορολογίας, καθώς εύκολα συγχέονται η φιλοσοφική και η νευροβιολογική της φύση. Αναμφισβήτητα, συμπληρώνοντας τα χαμένα κομμάτια του παζλ, τα μυστήρια για τη βιολογική βάση της συνείδησης σταδιακά θα μειώνονται.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Εισαγωγή στη Φυσιολογία του Ανθρώπου, από τα κύτταρα στα συστήματα, Lauralee Sherwood, Ακαδημαϊκές Εκδόσεις Ι. Μπάσδρα, 2016, Αλεξανδρούπολη
- Η Ζωή στην Κόψη, η μυστηριώδης Κβαντική Βιολογία, Jim Al-Khalili, Εκδόσεις Τραυλός, 2017, Αθήνα
