Της Κωνσταντίνας Στάμου,
Πριν από λίγες ημέρες πραγματοποιήθηκε, όπως κάθε χρόνο, το Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης. Το TIFF επέλεξε μια συγκεκριμένη θεματική πάνω στην οποία οργάνωσε όλο το πρόγραμμα των προβολών του. Φέτος, λοιπόν, μέσα στις διάφορες αίθουσες της διοργάνωσης οι θεατές είδαν «φαντάσματα» να ζωντανεύουν μπροστά τους. Σύμφωνα και με τον Ζακ Ντεριντά: «Ο κινηματογράφος είναι η τέχνη των φαντασμάτων, μια μάχη στοιχείων».
Τα φαντάσματα χρωματίζουν μια συγκεκριμένη πτυχή του κινηματογράφου διαταράσσοντας τον χωροχρόνο, δημιουργώντας μας ψευδαισθήσεις. Οι ισχυρισμοί θέλουν τη γέννηση των πρώτων φαντασμάτων ταυτόχρονη με την εμφάνιση ανθρώπων στην οθόνη. Απλοί ηθοποιοί που, ενώ εκείνη τη στιγμή υπηρετούσαν έναν ρόλο, άφησαν στίγματα της πραγματικής τους υπόστασης στη συνείδησή μας και για τα επόμενα χρόνια, μέχρι τα φώτα να σταματήσουν να τους προβάλλουν. Αλλά ακόμη και τότε, ξεχασμένα μέσα σε αρχειοθετημένες ταινίες τα φαντάσματά τους θα συνεχίσουν να υπάρχουν εις άπειρον. Μια από τις πρώτες μαρτυρίες αυτού του είδους είναι το τρίλεπτο φιλμ του Ζορζ Μελιές «Το στοιχειωμένο κάστρο» του 1896, που μέσω μεταμορφώσεων αυτό που μας παρουσιάζεται αποκτά άλλη υπόσταση και χάνεται μπροστά στα μάτια μας. Αλλά και λίγο νωρίτερα, υπάρχουν οι προβολές των actualities (πρόδρομες μορφές ταινιών τεκμηρίωσης που αποσκοπούν στο θέαμα, στις οποίες υλικό από κινηματογραφικά πλάνα εναλλάσσεται με σκηνογραφημένες λήψεις) των Λουί και Ογκίστ Λιμιέρ στο Παρίσι, την περίοδο 1895-1896 κατά τις οποίες θεατές απέφευγαν πλασματικά τρένα που έρχονταν κατά πάνω τους μέσα από την οθόνη. Επομένως, τα φαντάσματα είναι ικανά να μας πλανέψουν και να ανοίξουν τον δρόμο προς την απόλυτη φρενίτιδα.
Αναφορικά με τον δευτερεύοντα χώρο, υπάρχουν και εκεί φαντάσματα. Σκηνές διαγεγραμμένες, ιδέες που απλά υλοποιηθήκαν στη θεωρία αλλά ποτέ στην πράξη και φωτογραφίες που δεν τραβήχτηκαν αποτελούν μια άλλη κατηγορία φαντασμάτων. Ενδεικτικά, μπορούμε να αναφέρουμε: «Η Έκτη Αίσθηση», «Οι Αθώοι», «Ο Αόρατος Εραστής» καθώς και τα «Η βοηθός» και “A ghost story” ως μεταμοντέρνες παρεμβάσεις. Αυτό καθιστά την καταμέτρηση των κινηματογραφικών φαντασμάτων αδύνατη, αφού είναι ουσιαστικά άπειρα.
Την επιστροφή των φαντασμάτων προκαλούν ηχηρά αισθήματα όπως η θλίψη, η μελαγχολία και κυρίως η ανάγκη για απονομή δικαιοσύνης. Ο ιαπωνικός κινηματογράφος είναι αστείρευτη πηγή υπερφυσικών πλασμάτων όπως οι ταινίες «Ουγκέτσου», “Onibaba” και “Kwaidan”. Το φάντασμα υπερβαίνει τα χωροχρονικά όρια και ταυτίζεται με τους ξεχασμένους, τους περιθωριοποιημένους όπως διαφαίνεται στις ταινίες «Γέλλα» του Πέτσολντ, «Το φάντασμα» του Πέντρου Ροντρίγκερς και τη μικρή μήκους ταινία “Atlantiques/Atlantique” (2009/ 2019) της Ματί Ντιόπ.
Φυσικά, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι τα φαντάσματα, όπως και στην ελληνική κουλτούρα, κατά έναν μεγάλο βαθμό κουβαλούν την ιστορία. «Οι κυνηγοί» του Αγγελόπουλου, «Ο νεκρός» του Τζάρμους και «Η γυναίκα χωρίς κεφάλι» της Λουκρέσια περιέχουν φαντάσματα που προέρχονται από αιματηρά πολεμικά και πολιτικά γεγονότα, τα οποία και φαίνονται να σατιρίζουν πολλές φορές. Ο Ντεριντά αν και το 1983 απέδωσε σε αυτό το κινηματογραφικό είδος τον νέο όρο «φαντασματολογία» τόνισε ότι η πρόοδος στην επιστήμη και στην τεχνολογία δεν απειλούν να εξαφανίσουν τα φαντάσματα. Αντιθέτως, τα εμφανίζει μπροστά μας και τους δίνει υπόσταση. Αυτό μπορεί να γίνει με τη δύναμη της φωτογραφίας που όπως ισχυρίζεται ο Ρολάν Μπαρτ μπορεί να γίνει η επιστροφή του νεκρού όπως συμβαίνει στην ταινία «Η παράξενη υπόθεση της Αντζέλικα» του Μανουέλ ντε Ολιβέιρα.
Τα φαντάσματα, όμως, εμπλέκονται και με τους φυσικούς κινηματογραφικούς χώρους, τις αίθουσες στις οποίες μπορούν να στοιχειωθούν. Αυτό γίνεται, βέβαια, με μια ρομαντική οπτική μνημόνευσης χειρονομιών, ιστοριών και συναισθημάτων που ξεδιπλώθηκαν μέσα σ’ αυτές και σε έναν διαφορετικό χωροχρόνο μπορεί να αναπαράγονται. Σε αυτό το σημείο, θα αναφέρουμε την ταινία «Η Σελίν και η Ζιλί» του Ζακ Ριβέτ. Η αξία, ωστόσο, των φαντασμάτων μέσα από την οπτική της τέχνης εκφράστηκε και με τις εκθέσεις φωτογραφίας που φιλοξένησε το φεστιβάλ και μοιράστηκαν τον τίτλο «ΦΑΝΤΑΣΜΑΤΑ». Επίσης, στο φετινό φεστιβάλ εντυπωσιακές ήταν η Έκθεση Κανελλόπουλος και η Έκθεση Φωτογραφίας του Thessaloniki PhotoBiennale.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΗΓΗ
- «ΦΑΝΤΑΣΜΑΤΑ», 2023, Ντένις Λιμ, TIFF64o
