Του Λάμπρου Κουρή,
Στο παρόν άρθρο θα παρουσιαστούν τα γεγονότα που αναφέρονται στον τίτλο. Παράλληλα, θα εμφανιστούν και οι Οθωμανοί και θα ειπωθούν πράγματα και για τον βυζαντινό εμφύλιο στα μέσα του 14ου αιώνα.
Συνεχίζοντας τη σειρά των νικών, ο Μιχαήλ Παλαιολόγος απελευθέρωσε τον Γουλιέλμο Βιλλεαρδουίνο, με αντάλλαγμα τα κάστρα της Μάνης, του Γερακιού, του Μυστρά και της Μονεμβασιάς. Το 1262 νίκησε τους Βουλγάρους και απέσπασε την περιοχή της Αγχιάλου και τη Μεσημβρία και άλλες περιοχές. Τέλος, νίκησε τον Δεσπότη της Ηπείρου Μιχαήλ Β΄, ο οποίος έπρεπε να δεχτεί τον Μιχαήλ Παλαιολόγο ως κυρίαρχό του. Στα ναυτικά, η Βυζαντινή Αυτοκρατορία είχε επιτυχίες κατά των Γενουατών κοντά στις Σπέτσες το 1263, αλλά αποτυχίες κατά των Βενετών. Υπεγράφησαν συνθήκες το 1267 και το 1268 με τη Γένοβα και τη Βενετία αντίστοιχα, για να μην συνεργαστούν ποτέ μεταξύ τους. Άλλος εχθρός εκείνη την περίοδο ήταν ο Μανφρέδος, βασιλιάς της Σικελίας και γαμπρός του Δεσπότη Μιχαήλ Β΄ της Ηπείρου. Ευτυχώς οι δυο τελευταίοι δεν ήταν σύμμαχοι και ο πάπας Ουρβανός Δ΄ είχε αφορίσει τον Μανφρέδο, οπότε όλα ήταν καλά σε αυτό το μέτωπο.
Επόμενος εχθρός της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας ήταν ο Κάρολος ντ’ Ανζού, αδερφός του βασιλιά της Γαλλίας Λουδοβίκου Θ’. Πριν επιτεθεί στο Βυζάντιο, επιτέθηκε στο βασίλειο της Σικελίας και νίκησε στο Βενεβέντο, στις 26 Φεβρουαρίου 1266. Το 1267 έκλεισε συμφωνία με τον Βαλδουίνο, στην οποία συμφωνούσαν στον διαμελισμό της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Ο Μιχαήλ διάλεξε να αμυνθεί με διπλωματία, αφού υστερούσε αριθμητικά. Εκμεταλλεύτηκε το γεγονός ότι δεν ήταν όλοι οι δυτικοί υπέρ του σχεδίου του Καρόλου. Μπόρεσε να πείσει τον Λουδοβίκο Θ’ τον Άγιο ότι δεν έπρεπε να πολεμάνε οι Χριστιανοί μεταξύ τους, ενώ η Γαλλία ετοιμαζόταν για σταυροφορία κατά της Τύνιδας. Με αυτή την κίνηση, η επίθεση κατά των Βυζαντινών δεν έγινε.
Άλλο γεγονός, πολύ σημαντικό, ήταν η Σύνοδος της Λυών στις 6 Ιουλίου του 1274. Σε αυτή τη Σύνοδο, ο Αυτοκράτορας έπρεπε να αποδεχτεί την ανωτερότητα της Καθολικής προς την Ορθόδοξη Εκκλησία. Οι περισσότεροι στην αυλή του Αυτοκράτορα αντέδρασαν αρνητικά και ο ίδιος αντέδρασε σκληρά. Ένα παράδειγμα είναι η εξορία της αδερφής του Ευλογίας προς τη Βουλγαρική αυλή. Η Σύνοδος αυτή σήμαινε ότι ο πάπας αναγνώριζε τον τίτλο του Μιχαήλ και ο δεύτερος υπολογιζόταν ως Καθολικός μονάρχης, στον οποίο κανένας άλλος Καθολικός μονάρχης δεν έπρεπε να επιτεθεί. Ο Μιχαήλ το εκμεταλλεύτηκε, επιτιθέμενος στις Βαλκανικές κτήσεις του βασιλείου της Σικελίας. Με την πίεση του πάπα, ο Κάρολος υπέγραψε ανακωχή μέχρι την 1/5/1276.
Το 1275 ανανεώθηκε η συνθήκη με τη Βενετία και οι ναυτικές επιχειρήσεις στο Αιγαίο ήταν νικηφόρες. Στα βυζαντινά εδάφη υπήρχαν πολλοί ανθενωτικοί, ειδικά στις ανώτερες τάξεις. Από την άλλη, υπήρχαν οπαδοί της Ένωσης που θεωρούσαν αιρετικούς τους πρώτους. Ο πάπας Νικόλαος Γ΄ απαίτησε ομολογίες πίστης από τον αυτοκράτορα, τον πατριάρχη και τον υπόλοιπο κλήρο. Όλη αυτή η κατάσταση είχε το αντίθετο αποτέλεσμα στον λαό. Οξύ αντιλατινικό αίσθημα. Το τελευταίο σημαντικό γεγονός της βασιλείας του Μιχαήλ Η΄ ήταν ο Σικελικός Εσπερινός, το 1282.
Τώρα τελειώσαμε με τον Μιχαήλ. Αρχίζει ο Ανδρόνικος Β΄. Να η βασιλεία του και τα γεγονότα αυτής. Πρώτον, στα εσωτερικά θέματα που αφορούσαν την εκκλησία, ο Ανδρόνικος Β΄ ακύρωσε την Ένωση των εκκλησιών στις 26 Δεκεμβρίου του 1282. Οι ανθενωτικοί ιερείς ελευθερώθηκαν και τιμήθηκαν ως μάρτυρες. Με Σύνοδο του 1283, ο πρώην Πατριάρχης Ιωάννης εξορίστηκε στην Προύσα. Η Δύση τότε, ευτυχώς για τους Βυζαντινούς, δεν αντέδρασε. Στα οικονομικά, η Αυτοκρατορία δεν τα πήγαινε καλά και ο Ανδρόνικος έπρεπε να λάβει κάποια μέτρα. Αύξηση των φόρων, καθορισμός νέου φόρου σε είδος και περιορισμός των φορολογικών προνομίων των μεγαλογαιοκτημόνων. Τα μέτρα αυτά έφεραν αύξηση των εσόδων. Οι πόροι, όμως, που απέφεραν πλούτο στο κράτος, παρέμεναν μειωμένοι. Τα λίγα χρήματα του κράτους έφεραν και τη μείωση των στρατιωτικών δυνάμεων. Ο στόλος διαλύθηκε και το νόμισμα νοθεύτηκε. Τα μέτρα που έλαβε ο Ανδρόνικος, έφεραν περισσότερη κοινωνική ανισότητα και τάσης φυγής από την κεντρική διοίκηση. Στην εξωτερική πολιτική, ο Ανδρόνικος βασίστηκε στη διπλωματία. Ένα παράδειγμα είναι ο γάμος του με την Ειρήνη Μομφερρατική, το 1284. Έτσι εξασφάλισε τα δικαιώματα της γυναίκας του στη Θεσσαλονίκη. Προσπάθησε να εκμεταλλευτεί τις έριδες της Ηπείρου και της Θεσσαλίας και θα τα κατάφερνε αν δεν επενέβαιναν οι Σέρβοι του βασιλιά Μιλούτιν.
Η Σερβία κατέλαβε το 1296 το Δυρράχιο. Στη συνθήκη ειρήνης, ο Μιλούτιν έλαβε για νύφη την εξάχρονη κόρη του Ανδρονίκου και τα εδάφη βόρεια της γραμμής Αχρίδας-Περλεπέ-Στίπ, την άνοιξη του 1299. Επίσης, το Βυζάντιο έμπλεξε σε έναν πόλεμο μεταξύ των ιταλικών πόλεων της Βενετίας και της Γένοβας. Νίκησε η Βενετία και της προστέθηκαν κι άλλα προνόμια. Άλλος εχθρός του Βυζαντίου εκείνη την περίοδο ήταν και οι Οθωμανοί, οι οποίοι κατελάμβαναν τα Μικρασιατικά εδάφη των Βυζαντινών, αφού οι δεύτεροι ήταν αδύναμοι και προσηλωμένοι στα δυτικά. Οι μόνες πόλεις που ήταν ακόμα Βυζαντινές κατά τις αρχές του 14ου αιώνα, ήταν οι Νίκαια, Νικομήδεια, Προύσα, Σάρδεις, Φιλαδέλφεια, Μαγνησία, Ποντική Ηράκλεια, Φώκαια και Σμύρνη. Στην προσπάθεια αναχαίτισης των Οθωμανών, ο Ανδρόνικος προσέλαβε την Καταλανική Εταιρεία. Οι Καταλανοί άρχισαν τις λεηλασίες, με δικαιολογία ότι ο Ανδρόνικος δεν τους είχε πληρώσει. Από τη Θράκη και τη Μακεδονία, κατέβηκαν προς την Κεντρική Ελλάδα και νίκησαν το δουκάτο της Αθήνας. Ίδρυσαν δικό τους κράτος, το οποίο διήρκεσε μέχρι το 1388. Ανενόχλητος, ο Ανδρόνικος αποφάσισε να ενισχύσει τον Μυστρά και διόρισε τοπικό διοικητή τον Μιχαήλ Καντακουζηνό. Ο Ανδρόνικος Β΄ πέθανε το 1328, μετά από διαμάχη με τον εγγονό του Ανδρόνικο Γ΄.
Κατά τη βασιλεία του Ανδρονίκου Γ’, πραγματικός κυβερνήτης ήταν ο Ιωάννης Καντακουζηνός. Επίσης, το νόμισμα είχε υποστεί νέα νόθευση και πολύ σημαντικό πρόβλημα είχε η δικαιοσύνη. Το 1329 εισήχθη ο θεσμός των τεσσάρων δικαστών, δυο λαϊκών και δυο κληρικών. Ο θεσμός αυτός άρχισε καλά, αλλά λειτούργησε μόνο για λίγο. Στα εξωτερικά, το Βυζάντιο αναμείχθηκε στην σερβο-βουλγαρική σύγκρουση. Μετά από την ήττα της Βουλγαρίας στο Velbuzd, η Σερβία και η Βουλγαρία στράφηκαν κατά του Βυζαντίου. Οι Βούλγαροι ανακατέλαβαν τη Μεσημβρία και την Αγχίαλο με συνθήκη το 1332. Από την άλλη, οι Σέρβοι άρχισαν επέκταση προς το νότο το 1331, όταν έγινε βασιλιάς ο Στέφανος Ντουσάν (1331-1355). Παράλληλα, οι Οθωμανοί κατέλαβαν τη Νίκαια, την 1η Μαρτίου του 1331 και την Νικομήδεια το 1337. Άλλα γεγονότα είναι η ανακατάληψη της Χίου, κυριαρχία στη Φώκαια και υπεράσπιση της Λέσβου κατά των Φράγκων. Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία κατέλαβε την Ήπειρο το 1337, αλλά την έχασε το 1340. Το 1341 άρχισε νέος εμφύλιος και ο Ανδρόνικος πέθανε.
Στον εμφύλιο έπρεπε να πολεμήσει ο γιός του, Ιωάννης Ε΄ αλλά ήταν εννέα ετών και έπρεπε να κυβερνήσει άλλος στη θέση του. Αυτός ο άλλος ήταν ο Ιωάννης Καντακουζηνός, ο οποίος είχε εναντίον του τη βασιλομήτορα Άννα και τον Μεγαδούκα Αλέξιο Απόκαυκο. Οι δύο τελευταίοι δήμευσαν την περιουσία του Καντακουζηνού και φυλάκισαν πολλούς φίλους του, ενώ εκείνος έλειπε από την πρωτεύουσα. Στις 26 Οκτωβρίου του 1341, ο Καντακουζηνός έλαβε το στέμμα ενώ ήταν στο Διδυμότειχο, αλλά φρόντιζε να παρουσιάζεται σαν συναυτοκράτορας. Ο εμφύλιος, όμως, θα γινόταν. Ο εμφύλιος δεν είχε θρησκευτικά ή κοινωνικά αίτια, αλλά εμφανίστηκε το κίνημα των Ζηλωτών στη Θεσσαλονίκη. Στον εμφύλιο ενεπλάκησαν και τα Σλαβικά κράτη της Βαλκανικής αλλά και οι Οθωμανοί, οι οποίοι μπόρεσαν να εγκατασταθούν στην Ευρώπη. Στην πλευρά του νεαρού αυτοκράτορα προσχώρησε ο λαός, αρχίζοντας εξεγέρσεις κατά των πλουσίων, οι οποίοι ήταν με τον Καντακουζηνό. Οι Ζηλωτές έδιωξαν τους πλούσιους από τη Θεσσαλονίκη και ανέλαβαν τη διοίκηση της πόλης.
Εδώ, τελειώνει η αφήγηση της παραπάνω περιόδου, αλλά δεν έχουμε τελειώσει με τον Βυζαντινό εμφύλιο. Η συνέχεια στο επόμενο άρθρο.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Ι. Καραγιαννόπουλος (2001), Το Βυζαντινό Κράτος, Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Βάνιας.
- Vasiliev A.A. (2006), Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας 325-1453, Αθήνα: Εκδόσεις Πελεκάνος.
