Του Γιάννη Τσορτανίδη,
Ο Πενθέας, γιος του Εχίονα και της Αγαύης, εγγονός και διάδοχος του ιδρυτή και πρώτου βασιλιά των Θηβών Κάδμου, πρωταγωνιστεί σε έναν από τους πλέον σκοτεινούς αρχαιοελληνικούς μύθους και η τραγική του μοίρα αποτελεί τον αφηγηματικό άξονα της τραγωδίας «Βάκχες» του Ευριπίδη. Η εμμονική του άρνηση να αποδεχτεί την καθιέρωση της νεοφερμένης λατρείας του Διονύσου και η ευθεία αντιπαράθεσή του με τον θεό, επισφράγισε το τέλος της βασιλείας του με έναν φρικτό θάνατο.
Στην πραγματικότητα, η συντριβή του είχε τις ρίζες της στα γεγονότα της προηγούμενης γενιάς, όταν η θεία του και κόρη του Κάδμου Σεμέλη είχε ζευγαρώσει με τον Δία και καρπός του έρωτά τους ήταν ο ίδιος ο Διόνυσος. Η Σεμέλη έπεσε θύμα μιας καθόλου ασυνήθιστης, θανάσιμης μηχανορραφίας της απατημένης και ζηλότυπης Ήρας, ενώ ακόμα κυοφορούσε τον Διόνυσο. Τότε ο βασιλιάς των θεών έκρυψε το αγέννητο έμβρυο στο εσωτερικό του μηρού του, όπου ολοκληρώθηκε η κύηση και ο τοκετός.
Η μητέρα του Πενθέα, Αγαύη, καθώς και οι αδερφές της Ινώ και Αντινόη, διέδιδαν ότι η Σεμέλη είχε συνευρεθεί με κάποιον κοινό θνητό και είχε επινοήσει την ιστορία με τον Δία για να καλύψει τη ντροπή της. Συνεπώς, η αμφισβήτηση της θεϊκής υπόστασης του Διονύσου είχε εδραιωθεί στη Θήβα πολύ πριν τον μοιραίο ενστερνισμό της από τον βασιλιά Πενθέα – οπότε τα εκδικητικά βέλη του Διονύσου κατά την επιστροφή του δεν στόχευαν αποκλειστικά στον πρώτο του εξάδελφο, αλλά και στα μέλη του εγγύτερου συγγενικού του κύκλου.
Μονίμως κυνηγημένος από την Ήρα, ο Διόνυσος περιπλανιέται για καιρό στις χώρες της Ανατολής (Λυδία, Φρυγία) και της Βόρειας Αφρικής (Λιβύη, Αίγυπτο), προτού επιστρέψει στην Ελλάδα για να επιβάλλει τη μυστηριακή του θρησκεία. Στη γενέτειρά του φτάνει με τη μορφή ενός Λυδού μάγου και δεν αργεί να παρασύρει τις γυναίκες της Θήβας στις σκοτεινές ατραπούς της βακχικής μανίας: οι εκστασιασμένες μαινάδες εγκαταλείπουν τα σπίτια τους και ανεβαίνουν στα δάση του Κιθαιρώνα, όπου επιδίδονται στις οργιαστικές τελετές που συνθέτουν το τυπικό της διονυσιακής λατρείας.
Ο αναπάντεχος εκτροχιασμός από την κανονικότητα εξοργίζει τον Πενθέα, που προσπαθεί να επιβάλλει την τάξη συλλαμβάνοντας κάποιες μαινάδες και σχεδιάζοντας μια στρατιωτικού τύπου εξόρμηση στο βουνό για να φέρει πίσω τις υπόλοιπες. Παράλληλα, διατάζει τη σύλληψη και φυλάκιση του ανεπιθύμητου ξένου –τον οποίο θεωρεί έναν απατεώνα τσαρλατάνο– με απώτερο σκοπό τη θανατική του καταδίκη.
Η αλαζονική, στα όρια της ύβρεως, και μάταιη συνάμα απόπειρα σύγκρουσης ενός θνητού, πλην ισχυρού εξουσιαστή με έναν ή περισσότερους θεούς αποτελεί ένα από τα πλέον στερεοτυπικά δομικά στοιχεία των μύθων –και κατ’ επέκταση των τραγωδιών– και εν προκειμένω η άγνοια του Πενθέα δεν ξεφεύγει από το κλασικό μοτίβο της τραγικής ειρωνείας. Όταν ο Κάδμος και ο μάντης Τειρεσίας –που έχουν εντωμεταξύ αποδεχτεί τη σποραδική αναγκαιότητα του οίνου και της διονυσιακής εκτροπής στον ανθρώπινο βίο– προσπαθούν να μεταπείσουν τον βασιλιά ώστε να συναινέσει και ο ίδιος στην καθιέρωση της νέας θρησκείας, όχι μόνο εισπράττουν τη βαθιά του περιφρόνηση, αλλά τον πεισμώνουν ακόμα περισσότερο. Μάλιστα δεν διστάζει να διατάξει σε αντίποινα την καταστροφή της μαντικής εστίας του Τειρεσία, και τότε ο τελευταίος προβλέπει το επερχόμενο βαρύ πένθος στα βασιλικά ανάκτορα, ως συνέπεια της άτεγκτης στάσης του Πενθέα.
Η συνάντηση του Πενθέα με τον σιδηροδέσμιο Διόνυσο, δίνει αρχικά στον βασιλιά την ψευδαίσθηση της υπεροχής, πολύ γρήγορα όμως εξελίσσεται σε ένα παιχνίδι αντιστροφής ρόλων. Ο θεός παίρνει το πάνω χέρι και οδηγεί σταδιακά τον Πενθέα σε έναν παραληρηματικό αυτοεξευτελισμό. Στο τέλος τον πείθει να μεταμφιεστεί και ο ίδιος σε μαινάδα, ώστε να παρακολουθήσει από κοντά τα τεκταινόμενα στον Κιθαιρώνα, όπου και θα συντελεστεί η λύση του δράματος.
Ο παρενδυσίας και μέχρι πρότινος στυλοβάτης της παραδοσιακής ηθικής Πενθέας, βρίσκεται σκαρφαλωμένος σε ένα έλατο, απ’ όπου προσπαθεί να διεισδύσει ως θεατής στις μυστηριώδεις βακχικές τελετές, παραδομένος στη δική του μανία – ένα μείγμα ακατάληπτου πόθου και θανάσιμης περιέργειας. Ο Διόνυσος στρέφει τις μαινάδες εναντίον του, οι οποίες με πρωθιέρεια την Αγαύη ορμούν πάνω του με λύσσα, σαν να επιτίθενται σε ένα αγρίμι, και του ξεσκίζουν τα σωθικά. Μάταια ο δύσμοιρος βασιλιάς επιχειρεί να αποκαλύψει στην αλαλάζουσα μητέρα του την πραγματική του ταυτότητα: στο τέλος ακρωτηριάζεται και τα μέλη του περιφέρονται επιδεικτικά από τη χορεία των Βακχίδων στο παλάτι ως τρόπαια.
Η αξιοθρήνητη και εξ αγνοίας παιδοκτόνος Αγαύη καρφώνει το κεφάλι του μονάκριβου γιου της στον θύρσο της (εμβληματική ράβδος της διονυσιακής λατρείας, ένα καλάμι καλυμμένο με φύλλα κισσού και αμπέλου) και το κραδαίνει ισχυριζόμενη ότι είναι το κεφάλι ενός λιονταριού. Το αποτρόπαιο θέαμα αποκαλύπτει το μέγεθος μιας ανείπωτης συμφοράς που συγκλονίζει συθέμελα το παλάτι και τον γηραιό Κάδμο, ενώ ο Διόνυσος έχει πλέον εξασφαλίσει με τον πιο σκληρό και κατηγορηματικό τρόπο την παγίωση της παγανιστικής του λατρείας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Θεόδωρος, Μαυρόπουλος (2008), Ευρυπίδη, Βάκχαι, Αθήνα: Εκδόσεις Ζήτρος.
- Ευαγγελία, Μιμίδου (2010), Ιππόλυτος & Πενθέας, Αθήνα: Εκδόσεις Ινστιτούτο του Βιβλίου – Α. Καρδαμίτσα.
- Ι.Θ.Κακριδής (1986), Ελληνική Μυθολογία, Αθήνα: Εκδόσεις Εκδοτική Αθηνών.
