Συνέντευξη στον Νικόλαο Ερμή,
Το OffLine Post συνεχίζει το αφιέρωμα για την 50η επέτειο από την Εξέγερση του Πολυτεχνείου, τιμώντας τους πρωταγωνιστές της εποχής, οι οποίοι αφηγούνται από τη δική τους σκοπιά την κορυφαία πράξη του αντιδικτατορικού αγώνα.
Ο Ολύμπιος Δαφέρμος, μέλος της Συντονιστικής Επιτροπής κατά την τριήμερη Εξέγερση του Πολυτεχνείου και με ενεργό συμμετοχή στο φοιτητικό κίνημα ήδη από τις αρχές του 1972, μιλάει στο OffLine Post για τα γεγονότα που προηγήθηκαν της κατάληψης του Πολυτεχνείου, το ηρωικό τριήμερο της Εξέγερσης, τη βραδιά της εισβολής του τανκ και τη «γενιά του Πολυτεχνείου», ενώ, επίσης, αναφέρεται σε άγνωστες πτυχές του κρίσιμου Νοεμβρίου του 1973.
- Ο Φεβρουάριος του ’73 σας βρίσκει να υπηρετείτε τη στρατιωτική σας θητεία. Πώς πληροφορηθήκατε τις καταλήψεις της Νομικής, με τη γενικευμένη έξαρση του φοιτητικού κινήματος και τί κλίμα επικρατούσε στον στρατό;
Στον στρατό είχαμε απόλυτη έλλειψη ειδήσεων, δεν ξέραμε τίποτα από το τι γίνεται στη χώρα. Απαγορεύονταν οι εφημερίδες και δε βγαίναμε καν έξω όταν έγινε η κατάληψη της Νομικής. Μια μέρα πονούσε πολύ η μέση μου και πήγα στο νοσοκομείο. Εκεί, όπως καθόμουν, είδα πεταμένο πάνω σε έναν πάγκο τον Ελεύθερο Κόσμο, την εφημερίδα που υποστήριζε φανατικά το χουντικό καθεστώς. Πλησιάζω για να ρίξω μια ματιά στην πρώτη σελίδα και βλέπω την είδηση για την κατάληψη της Νομικής. Με πιάνει ένας απέραντος ενθουσιασμός να βγω από το νοσοκομείο, να πάω πίσω στο στρατόπεδο να ενημερώσω και τους άλλους συναγωνιστές μου. Έτσι και έγινε, οπότε έπεσε μεγάλη αισιοδοξία και χαρά όταν τους ενημέρωσα και καταλήξαμε να πιστεύουμε ότι θα είναι λίγες οι μέρες της Δικτατορίας. Δεν πέσαμε πολύ έξω.
- Τις κρίσιμες ημέρες του Νοεμβρίου, πριν την κατάληψη του Πολυτεχνείου, συμμετείχατε στις φοιτητικές συνελεύσεις; Εάν ναι, ποιες ήταν οι «φωνές» που ακούγονταν σε σχέση με τα επόμενα βήματά σας ως κίνημα και τελικά τί επικράτησε;
Ήμουν στρατευμένος. Εγώ απολύθηκα την παραμονή της κατάληψης, δηλαδή την Τρίτη ήρθα από τον στρατό, γιατί με το πείραμα της «φιλελευθεροποίησης» του Παπαδόπουλου με τον Μαρκεζίνη μάς έδωσαν ξανά αναβολή στράτευσης και επιστρέψαμε. Κι έτσι, γυρνώντας την παραμονή της κατάληψης, βρέθηκα σε άλλο κλίμα. Το φοιτητικό κίνημα είχε προχωρήσει πολύ πέρα από εκεί που το άφησα εγώ και δεν είχα πλέον σύνδεση με το κίνημα, παρόλο που παίρναμε άδειες για να δίνουμε εξετάσεις, κι έτσι ήμουν πραγματικά εκτός κλίματος και δεν ήξερα τί έπρεπε να γίνει.
- Με αφορμή τα 50 χρόνια από την Εξέγερση του Πολυτεχνείου, θεωρείτε ότι η κατάληψη ήταν μια προσχεδιασμένη κινητοποίηση του φοιτητικού κινήματος ή μια αυθόρμητη ενέργεια;
Είναι ξεκαθαρισμένο πια ότι ήταν απολύτως αυθόρμητη ενέργεια. Έπαιξε ρόλο και η επιστροφή των στρατευμένων, ανέβασε το ηθικό του φοιτητικού κινήματος κατακόρυφα γιατί θεωρήθηκε μια νίκη. Μην ξεχνάμε ότι η κατάληψη της Νομικής έγινε με αφορμή τις στρατεύσεις μας, ήταν κατά κάποιον τρόπο προετοιμασμένη, αλλά την κατάληψη του Πολυτεχνείου κανείς δεν την είχε στο μυαλό του. Έγινε τελείως αυθόρμητα και μέσα στο κλίμα που δημιούργησε και το μνημόσυνο του Παπανδρέου, όπου δεν ήταν μόνο διαδηλώσεις. Για πρώτη φορά τότε οι διαδηλωτές κυνήγησαν αστυνομικούς, είχαμε μια «ανάποδη» εικόνα. Ήταν έκρυθμη η κατάσταση εναντίον της Δικτατορίας και η «ελεγχόμενη φιλελευθεροποίηση» που έδωσε το καθεστώς άνοιξε τα πανιά των αντιστασιακών και όσων ήθελαν να αγωνιστούν εναντίον της.
- Στην κατάληψη με ποιον τρόπο αναμειχθήκατε; Ποιος ήταν ο ρόλος της Συντονιστικής Επιτροπής και ποιες οι αρμοδιότητες που σας είχαν δοθεί;
Στην κατάληψη ήμουν κι εγώ, γίνονταν συνελεύσεις ανά σχολή και εκλέχθηκαν και τα μέλη που θα συγκροτούσαν τη Συντονιστική Επιτροπή. Η Συντονιστική Επιτροπή δεν ήταν όργανο εξουσίας, ήταν αυτό που λέει ο τίτλος της. Πέρα από το ότι έβγαλε ανακοίνωση μετά από ορισμένες διαφωνίες, έλεγξε τα μεγάφωνα για να μην ακούγονται ακραία συνθήματα και έλεγξε και τα κείμενα που εκφωνούνταν από τον ραδιοφωνικό σταθμό. Εξάλλου, η ίδια η κατάληψη ούσα αυθόρμητη ξεπερνούσε και τη Συντονιστική Επιτροπή. Η Επιτροπή έλεγχε τα κείμενα και σε κάποιες στιγμές δεν ξέραμε στον ραδιοφωνικό σταθμό, που ήταν αλλού, ποια κείμενα πάνε πού. Βρέθηκα αυτήν τη στιγμή εκεί, βρήκα ένα καρεκλοπόδαρο σπασμένο με λαστιχάκι στην άκρη. Το έκοψα με ένα μαχαίρι ώστε να κάνει ένα V, βρήκα και ένα ταμπόν και το έκανα σφραγίδα για τα κείμενα που είχαν ελεγχθεί, το σήμα της νίκης.
Εγώ ανέλαβα να βοηθήσω τους μαθητές να κάνουν τη Γενική τους Συνέλευση, γιατί οι μαθητές δεν ήξεραν καθόλου πώς μπορούσαν να δράσουν εκεί μέσα και τί να κάνουν. Μαζεύτηκαν σε μια αίθουσα και ήθελαν να βγάλουν την Επιτροπή τους, αλλά δεν τους άφησαν διάφοροι «φωτισμένοι» πολιτικά ενήλικες που μπήκαν στην αίθουσα και ήθελαν να μεταλαμπαδεύσουν μια κι έξω όλη την πολιτική φιλοσοφία τους στους μαθητές. Όπως μπορεί να γίνει κατανοητό, έγινα έξω φρενών. Αφού τους έβγαλα όλους έξω, άφησα τους μαθητές να βγάλουν μόνοι τους πρόεδρο. Αν θυμάμαι καλά, βγήκε μια κοπέλα προεδρίνα. Μετά έφυγα κι εγώ και νομίζω έβγαλαν και κάποια επιτροπή, την οποία, όμως, την πρόλαβαν τα γεγονότα και δεν έπαιξε πολύ μεγάλο ρόλο. Εγώ τους είπα να πάνε στα σχολεία τους, γιατί φοβόμουν, αλλά μάλλον δε με άκουσε κανείς. Αν είχαν πάει στα σχολεία τους να κάνουν καταλήψεις εκεί, τα πράγματα θα ήταν ακόμα καλύτερα.
- Ποιες συνθήκες επικρατούσαν τις ημέρες της κατάληψης του Πολυτεχνείου τόσο ανάμεσα στους φοιτητές όσο και με τον απλό κόσμο; Ισχύει ότι είχαν παρεισφρήσει άνθρωποι του καθεστώτος;
Είναι προφανές ότι ένα καθεστώς αυταρχικό που βασίζεται στα όπλα και στη βία, βασίζεται και στους χαφιέδες. Εμείς καθ’ όλη τη διάρκεια του αντιδικτατορικού φοιτητικού κινήματος που κράτησε 22 μήνες, από τον Γενάρη του 1972 μέχρι την κορύφωσή του τον Νοέμβριο του 1973, τους ασφαλίτες τους γνωρίζαμε, γιατί σε όλη τη διάρκεια «σουλάτσαραν» μέσα στο Πολυτεχνείο. Δε θα ήταν δυνατόν, λοιπόν, να μην υπάρχουν ασφαλίτες και στην κατάληψη του Πολυτεχνείου, αφού ήταν ανοιχτές οι πόρτες και μπαινόβγαινε ο κόσμος. Δεν έπαιξε, όμως, ρόλο. Απλώς σημείωναν ποιους έβλεπαν για να τους κυνηγήσουν μετά. Δεν ήταν, όμως, οι γνωστοί, γιατί αν τολμούσαν να μπουν στην κατάληψη οι γνωστοί ασφαλίτες του Πολυτεχνείου θα έβγαιναν σηκωτοί, ή ίσως και χειρότερα. Αλλά κάποιοι που δεν τους γνωρίζαμε προφανώς μπήκαν.
Ο κόσμος, από την άλλη πλευρά, συμπαραστάθηκε και υλικά στους καταληψίες, φέρνοντας χρήματα, τρόφιμα, τσιγάρα και ενθαρρυντικά σημειώματα. Δε θα μπορούσε η κατάληψη να είχε πάρει τη μορφή εξέγερσης εάν δεν υπήρχε και ο κόσμος ο μη φοιτητικός που πλαισίωσε την κατάληψη. Τώρα κυκλοφόρησε ένα βιβλίο του Λεωνίδα Καλλιβρετάκη, «Το Πολυτεχνείο έξω από το Πολυτεχνείο», που είναι μια έρευνα πολλών χρόνων για το τί συνέβαινε στην Αθήνα κατά τη διάρκεια της κατάληψης, πού ξεσηκώθηκαν, πού έγιναν συγκρούσεις, διαδηλώσεις. Δεν έχω προλάβει να το πάρω ακόμη γιατί μόλις βγήκε, αλλά νομίζω αποδεικνύει ότι η έκταση της Εξέγερσης ξεπερνούσε τα όρια του Πολυτεχνείου και των γύρω χώρων.
- Τη 17η Νοεμβρίου, φεύγοντας από το Πολυτεχνείο, όταν το τανκ έριξε την κύρια είσοδό του και εισέβαλαν οι κρατικές δυνάμεις καταστολής, ποια ήταν η κατάσταση που αντικρίσατε; Φτάσατε στο σημείο να συγκρουστείτε με την αστυνομία ή να συλληφθείτε;
Δεν ήμουν εκεί τη στιγμή που μπήκε το τανκ. Είχα φύγει νωρίτερα και όταν γύρισα είχε γίνει ήδη η εισβολή και δεν μπόρεσα να ξαναμπώ μέσα. Δεν είδα όλη αυτήν την ιστορία. Έφυγα γιατί είχα καταρρεύσει σωματικά, ήμουν και από τον στρατό και πήγα λίγο να ξεκουραστώ, δεν είχα κοιμηθεί καθόλου. Όταν επέστρεφα είχε ήδη γίνει η εισβολή.
Εγώ δε συγκρούστηκα τόσο πολύ, αλλά μπορώ να πω μετά τί έγινε. Πλήθος φοιτητών κρυφτήκαμε. Το πιο σημαντικό πράγμα από όλα είναι ότι πλήθος σπιτιών άνοιξαν για να κρύψουν τους φοιτητές. Εγώ κρύφτηκα ακόμα και σε σπίτι πλοιοκτήτη, δεξιού. Είναι απίστευτο αυτό που συνέβη, δεν ήταν το ίδιο για τις αντιστασιακές οργανώσεις, που είχαν άλλη σχέση με τον κόσμο. Εγώ κρύφτηκα σε πάνω από δέκα σπίτια, γιατί οι συνωμοτικοί κανόνες έλεγαν ότι πρέπει να αλλάζεις τακτικά σπίτια, γιατί μπορεί να εντοπιστείς κάποια στιγμή. Κρύφτηκα γύρω στα Πατήσια, κοντά στην Πλατεία Αμερικής, αλλά άλλαζα σπίτια συχνά και έφτασα και πιο μακριά. Όλοι αλλάζαμε τότε σπίτια, βρισκόμασταν κιόλας μήπως μπορέσουμε να οργανώσουμε κάτι, αλλά δεν καταφέραμε κάτι, καθώς ήταν αδύνατον πλέον ένα μαζικό και ορατό κίνημα να μετατραπεί σε συνωμοτικό και κρυφό. Ήταν πάρα πολύ δύσκολο. Μετά υπήρξε και απόλυτο σκοτάδι όσον αφορά την πληροφόρηση, τις εκτιμήσεις και τα λοιπά. Ήταν μια Χούντα σκοτεινή, μια «λούμπεν» Χούντα.
Νομίζω ότι το Πολυτεχνείο και η σφαγή που έκανε η Χούντα απομόνωσε το καθεστώς απολύτως από την κοινωνία, διότι κατέβασε τανκς και σκότωσε νέους που διαμαρτύρονταν απολύτως ειρηνικά. Αυτό δε συγχωρέθηκε ποτέ από μεγάλο μέρος της κοινωνίας. Η απομόνωσή της αυτή από την κοινωνία, όμως, όπως λένε και οι πολιτικοί επιστήμονες, σήμαινε και την αρχή του τέλους της, γιατί κανένα καθεστώς δεν μπορεί να μακροημερεύσει χωρίς ένα μίνιμουμ κοινωνικής συναίνεσης.
- Γιατί, κατά τη γνώμη σας, έχει κατασυκοφαντηθεί η λεγόμενη «γενιά του Πολυτεχνείου» από διάφορους ακραίους και ποιοι, τελικά, ανήκουν σ’ αυτή;
Η άποψή μου είναι ότι οι ακραίοι έχουν κάθε λόγο να είναι ενάντια στην Εξέγερση του Πολυτεχνείου και τα συνθήματά της, γιατί οι ίδιοι είναι πάρα πολύ κοντά στο χουντικό καθεστώς και στα αυταρχικά καθεστώτα. Όμως, δεν είναι μόνο από αυτούς που κατασυκοφαντήθηκε η γενιά. Αυτό συνέβη κυρίως από την αρχή των μνημονίων. Ο λόγος ήταν, κατά τη γνώμη μου, ότι φοβήθηκαν πως το Πολυτεχνείο μπορούσε να εμπνεύσει αντίσταση και εξεγέρσεις εναντίον των ξενόφερτων μνημονίων, που ήταν και αυτά μια αυθαίρετη άλλου τύπου εξουσία. Έτσι, η πολιτική και οικονομική ελίτ είχε κάθε λόγο να συκοφαντήσει τη συγκεκριμένη γενιά, να πει ότι αυτή φταίει, και φτάσαμε στην οικονομική κατάρρευση. Όμως, πρέπει να σημειώσουμε εδώ ότι από τη γενιά αυτή ελάχιστοι ασχολήθηκαν με την πολιτική και αυτοί που ασχολήθηκαν δεν είχαν καμία ευθύνη για την οικονομική κατάσταση της χώρας. Υπάρχει και σχετική μελέτη του Παντείου Πανεπιστημίου που αναφέρει ότι η «γενιά του Πολυτεχνείου» έκανε το καθήκον της και γύρισε σπίτι, ελάχιστοι ασχολήθηκαν με τα κοινά. Και είναι λογικό, γιατί όταν έχεις ζήσει ένα ποιητικό κίνημα, είναι πολύ δύσκολο μετά να ενσωματωθείς στο μεταπολιτευτικό πολιτικό παζάρι. Το αντιδικτατορικό φοιτητικό κίνημα βασιζόταν στην Άμεση Δημοκρατία, δεν είχε ηγεσίες, είχε συντονιστικά όργανα, την αυτοοργάνωσή του, τις συνελεύσεις του. Ήταν μια Άμεση Δημοκρατία, αυτοκαθορίστηκε και αυτοοργανώθηκε. Αυτά τα στοιχεία δεν υπάρχουν στα κόμματα και ακόμη και από αυτούς που προσέτρεξαν προς τα κόμματα, πολλοί στο τέλος έφυγαν.
Κατά την άποψή μου, «γενιά του Πολυτεχνείου» είναι όλοι όσοι συμμετείχαν στο αντιδικτατορικό φοιτητικό κίνημα από τον Ιανουάριο του 1972. Όλοι αυτοί διακινδύνευσαν, πολλοί από αυτούς κυνηγήθηκαν, συνελήφθησαν, έφαγαν ξύλο στην Ασφάλεια και στην ΕΣΑ. Άλλοι βασανίστηκαν. Όλοι αυτοί συνιστούν αυτή τη γενιά, μπορώ να πω και περαιτέρω ότι δίχως τις αντιστασιακές πράξεις από τις αντιστασιακές οργανώσεις που προηγήθηκαν του φοιτητικού κινήματος, δε θα μπορούσε να είχε συγκροτηθεί με αυτούς τους όρους ένα μαζικό φοιτητικό κίνημα.
- Τέλος, πείτε μας ένα αφανές, αλλά, συνάμα, σημαντικό γεγονός που συνέβη εκείνο το τριήμερο, καθώς και έναν «μύθο» που συνεχίζει να επικρατεί στο κοινό μέχρι και σήμερα.
Να ξεκινήσουμε από τον μύθο. Ο μύθος είναι το ίδιο το Πολυτεχνείο, που μυθοποιήθηκε στη λαϊκή συνείδηση, γεγονός που δε λειτούργησε προοδευτικά ή σωστά. Οποιοδήποτε γεγονός κοινωνικό μυθοποιηθεί, παίρνει μεταφυσικές διαστάσεις και απομακρύνεται από τη λαϊκή ψυχή. Αυτό το κάνει ανενεργό. Το ζήτημα είναι η ερμηνεία του αντιδικτατορικού κινήματος και του Πολυτεχνείου, το οποίο το φέρνει στο επίπεδο των ανθρωπίνων δυνατοτήτων. Εγώ σε ένα μικρό βιβλιαράκι που κυκλοφόρησα τώρα παιδικό, μια από τις προσπάθειές μου ήταν και αυτή, να συνδέσω το Πολυτεχνείο και την εξέλιξη του αντιδικτατορικού φοιτητικού κινήματος με τις αντιστασιακές οργανώσεις και την παθητική αντίσταση μέρους της ελληνικής κοινωνίας. Υπήρξε και τέτοια. Θυμάμαι ότι κατεβαίνοντας κάποια φορά τα σκαλιά μιας πολυκατοικίας άκουγα το σήμα της Deutsche Welle, που έκανε εξαιρετικές εκπομπές κατά του καθεστώτος. Κυκλοφορούσαν πάρα πολλά ανέκδοτα γελοιοποίησης των δικτατόρων και βεβαίως εμείς στις ταβέρνες ακούγαμε απαγορευμένα τραγούδια κατά των δικτατόρων, Θεοδωράκη, αλλά και ριζίτικα Κρητικά. Όλα αυτά διασυνδέονται μεταξύ τους, δεν είναι άσχετα. Πρέπει να πω και ότι το 1969 στην επέτειο που διοργάνωσε η Χούντα στο Παναθηναϊκό Στάδιο, όταν πήγε να βγάλει λόγο ο Παπαδόπουλος, οι μαθητές, που είχαν πάει υποχρεωτικά με τα σχολεία στο στάδιο, άρχισαν να ποδοκροτούν και να φωνάζουν άσχετα συνθήματα, για απορρυπαντικά και λοιπά, ώστε να μην μπορέσει ο Παπαδόπουλος να μιλήσει. Εκνευρίστηκε και φάνηκε αυτό, κι έτσι άλλες χρονιές στις επετείους δεν πήγαινε, έστελνε άλλους. Αυτό έδειχνε τη διάθεση μεγάλου μέρους της κοινωνίας απέναντι στη Χούντα.
Νομίζω πως όλα όσα συνέβησαν ήταν ορατά. Το αντιδικτατορικό φοιτητικό κίνημα, σε αντίθεση με τις αντιστασιακές οργανώσεις, ήταν ορατό. Έπαιρνε την ευθύνη των πράξεών του κάτω από τα βλέμματα των ασφαλιτών της Δικτατορίας. Και στην Εξέγερση του Πολυτεχνείου ήταν ανοιχτές οι πόρτες, ακόμα και οι συνεδριάσεις δεν ήταν ακριβώς ανοιχτές, αλλά δεν κρύβονταν, δεν ήταν μυστικό. Το σημαντικό είναι η αλληλεγγύη που υπήρχε όλο αυτό το τριήμερο μεταξύ όλων, ήταν χαρά, σαν μια γιορτή αλληλεγγύης, συντροφικότητας, αισιοδοξίας. Αυτά τα στοιχεία μπορεί κανείς να σημειώσει. Ήταν αδύνατο να περπατάς στους χώρους του Πολυτεχνείου με μια μικρή αμυχή στο πρόσωπο, σε κάθε βήμα σε σταματούσαν και σε ενημέρωναν ότι υπάρχει ιατρείο και ότι πρέπει να πας. Υπήρχε ένα συλλογικό «εγώ» εκεί που είχε ξεπεράσει το ατομικό «εγώ».
Ευχαριστούμε τον κύριο Δαφέρμο για την ευγενική παραχώρηση της συνέντευξης!
