Η Εξέγερση του Πολυτεχνείου μέσα από την επιδραστική ποίηση του Γιάννη Ρίτσου

Της Χιόνας Οικονομάκη, 

Ο Γιάννης Ρίτσος είναι ένας από τους σπουδαιότερους ποιητές της Ελλάδος που κατόρθωσε να ξεχωρίσει στο πλαίσιο της ποιητικής γενιάς του ’30. Ο ίδιος υπήρξε ένας ποιητής πολυγραφότατος, με σημαντική και ιδιαίτερα επιδραστική λογοτεχνική παραγωγή, που τον καθιέρωσε ως μία εμβληματική μορφή των γραμμάτων, τόσο σε εγχώρια όσο και σε διεθνή κλίμακα. Ένας ποιητής-ιδεολόγος, ένας άνθρωπος μου μαχόταν για τις ιδέες του, που υπερασπίστηκε την κοσμοθεωρία του και αφιερώθηκε ολοκληρωτικά σε αυτή. Μία ιδεολογία «κόκκινη» που μέσα σε εποχές ασφυκτικές διεκδικούσε την ελευθερία, μία ιδεολογία την οποία ο ποιητής εξακολουθούσε να υπηρετεί μέχρι τον θάνατό του. Αναλυτικότερα, όταν έλαβε χώρα το πραξικόπημα της 21^ης Απριλίου του 1967, παρά τις προειδοποιήσεις από άτομα του στενού του περιβάλλοντος, ο Ρίτσος παρέμεινε στο σπίτι του όπου και συνελήφθη λόγω των πολιτικών του πεποιθήσεων, μεταφερόμενος στον Ιππόδρομο του Φαλήρου, ενώ αργότερα μεταφέρθηκε στη Γυάρο και τη Λέρο. Ο ποιητής επέστρεψε στην Αθήνα το 1970, απ’ όπου και εξορίστηκε εξαιτίας της άρνησής του να συμβιβαστεί με το καθεστώς του Παπαδόπουλου.

Η εξέγερση του Πολυτεχνείου, η ηρωική αυτή ενέργεια που αποτέλεσε την αρχή της κατάρρευσης του χουντικού καθεστώτος, υπήρξε ένα ορόσημο για την ιστορία της χώρας μας, που, φυσικά, ενέπνευσε τη λογοτεχνική παραγωγή. Ο Γιάννης Ρίτσος, λοιπόν, ένας άνθρωπος που δεν εφησυχάστηκε ποτέ, που με τον δικό του τρόπο δεν έπαψε στιγμή να αγωνίζεται, «καθορίστηκε» σημαντικά από τα γεγονότα του Πολυτεχνείου, αναδεικνύοντας την εξέγερση σε έναν από τους κύριους θεματικούς πυλώνες της επιδραστικής του ποίησης. Η αυτοθυσία των φοιτητών και η γενναιότητά τους αποτέλεσαν στοιχεία που συγκίνησαν βαθιά τον ποιητή, ο οποίος παρακολουθούσε άγρυπνος τα γεγονότα, ακούγοντας τον παράνομο ραδιοφωνικό σταθμό από τον οποίο εξέπεμπαν οι φοιτητές. Το πρωί της 17^ης Νοεμβρίου του 1973 ο ποιητής είχε, ήδη, ξεκινήσει να γράφει το Το ημερολόγιο μίας εβδομάδας του Πολυτεχνείου. Ακολουθεί απόσπασμα του έργου που είναι αφιερωμένο στην 17^η ημέρα του Νοέμβρη:

«Βαριά σιωπή διάτρητη απ’ πυροβολισμούς, πικρή πολιτεία,
αίμα, φωτιά, η πεσμένη πόρτα, ο καπνός, το ξύδι,
ποιός θα πει περιμένω μέσα απ το μέσα μαύρο.
Μικροί σχοινοβάτες με τα μεγάλα παπούτσια μέναν επίδεσμο φωτιά στο κούτελο,
κόκκινο σύρμα, κόκκινο πουλί και το μοναχικό σκυλί στ αποκλεισμένα προάστια
ενώ χαράζει η χλωμότερη μέρα πίσω απ’ τα καπνισμένα αγάλματα
κι ακούγεται ακόμη η τελευταία κραυγή διαλυμένη στις λεωφόρους
πάνω απτα τανκς  μέσα στους σκόρπιους  πυροβολισμούς..
Πως μπορείτε λοιπόν να κοιμάστε; πως μπορείτε λοιπόν να κοιμάστε;».

Στο ποίημα είναι ευδιάκριτη η έντονη ψυχική κατάσταση του δημιουργού, ο οποίος φαίνεται να είναι ιδιαίτερα συγκινημένος, σχεδόν υπερήφανος, για τη γενναιότητα που επέδειξαν οι αγωνιστές του Πολυτεχνείο, προασπιζόμενοι θεμελιώδεις ανθρωπιστικές αξίες, με την ελευθερία να βρίσκεται στην κορωνίδα αυτών. Οι περιγραφικοί του στίχοι μάς μεταδίδουν, ακούσια, μία ένταση, μία επαγρύπνηση και συνάμα ένα ρίγος, με τη φρίκη, τον τρόμο και τον θαυμασμό να είναι συναισθήματα αλληλένδετα που εναλλάσσονται μεταξύ τους. Στο τέλος, βέβαια, έρχεται η αφύπνιση. Μία αφύπνιση που απορρέει από την αγανάκτηση, το λογικό επακόλουθο της αδιαφορίας και ενός εφησυχασμού ιδιότυπου, αυτής της δυστυχούς τάσης των καιρών μας. Ένα ακόμα χαρακτηριστικό ποίημα του συγγραφέα, αφιερωμένο στα γεγονότα του Πολυτεχνείου, είναι το Το αγόρι και η πόρτα:

«Εκεί που έπεσε
είναι μια κόκκινη λίμνη,
ένα κόκκινο δέντρο,
ένα κόκκινο πουλί.

Σηκώθηκε όρθια
η πεσμένη καγκελόπορτα-
χιλιάδες άλογα.
Λαός καβαλίκεψε.
Κομνηνέ! – φωνάξαμε.
Γύρισε και μας κοίταξε
δε φορούσε επίδεσμο
ούτε στεφάνι.
Άσπρα άλογα, κόκκινα άλογα
και μαύρα, πιο μαύρα-
καλπασμός, – η ιστορία
Να προφτάσουμε».

Πρόκειται για ένα ποίημα που χαρακτηρίζεται από μία αοριστία γενικευμένη, μία αοριστία που με έναν τρόπο επιτηδευμένα αντιφατικό το καθιστά πολύ συγκεκριμένο. Η πρώτη στροφή, χαρακτηριζόμενη από τη συνεχή επαναφορά του κόκκινου χρώματος, συνδυάζει με έναν τρόπο άρτιο τη φρίκη με την ελπίδα και τον θάνατο με τη ζωή. Το πουλί, το υπέρτατο σύμβολο της ελευθερίας, γίνεται κόκκινο, σε έναν συμβολισμό υποκειμενικό και πολυσήμαντο, ενώ η ιστορία θα βαφτεί, επίσης, «κόκκινη», ανοίγοντας τον δρόμο προς το υπέρτατο αγαθό: την ελευθερία. Το 1977, ο Ρίτσος θα δημοσιεύσει ένα ακόμα ποίημα αφιερωμένο στο Πολυτεχνείο, με τίτλο: Το σώμα και το αίμα (Ακόμα μία δοκιμή για ένα ποίημα του Πολυτεχνείου):

«Ο ένας γράφει συνθήματα στους τοίχους, ο άλλος
φωνάζει συνθήματα πάνω απ’ τους δρόμους ο τρίτος
φοράει το παράθυρο τραγουδάει ανοιχτός Ρωμιοσύνη Ρωμιοσύνη
τους τραυματίες τους κουβάλησαν στη βιβλιοθήκη
η μια παλάμη αμπελόφυλλου στο χτυπημένο γόνατο
αγάλματα λυπημένα μες στους καπνούς -πού τον ξεχάσατε τον
έρωτα
σπουδαστές οικοδόμοι κατάρες πλακάτ ζητωκραυγές σημαίες
έρωτας είναι τ’ όνειρο έρωτας είναι ο κόσμος
χαμηλωμένο κούτελο του ταύρου έρχονται κι άλλοι κι άλλοι
μικρά μεγάλα σκολιαρόπαιδα με μια φούχτα στραγάλια με τσάντες
δυο κόκκινα πουλιά σταυρωτά ζωγραφισμένα στα τετράδιά τους
οι νεόνυμφοι βγήκαν απ’ το φωτογραφείο δένουν τις άσπρες ταινίες
στο κιγκλίδωμα».

Μία ακόμα συγκλονιστική ποιητική περιγραφή των ημερών της εξέγερσης από τον Γιάννη Ρίτσο, η οποία μας προσφέρει πλήθος οπτικών, αλλά και ακουστικών εικόνων που συγκινούν. Μέσα στον θόρυβο, τις φωνές και την οχλαγωγία, μέσα στον θάνατο, τον πόνο και τα τραύματα, η ελπίδα αναγεννιέται. Η αυταπάρνηση, η αυτοθυσία και η γενναιότητα των αγωνιστών επανέφεραν στην επιφάνεια όλα αυτά τα ψήγματα ελπίδας, αυτήν τη ξεχασμένη αίσθηση της ελευθερίας και της ανεμελιάς. Η ηρωική αυτή αντίσταση, λοιπόν, σήμαινε πολλά παραπάνω από μία εξέγερση: Ήταν η αρχή για την ελευθερία. Στο προαναφερθέν έργο Το ημερολόγιο μίας εβδομάδας του Πολυτεχνείου και την 22^η ημέρα του Νοέμβρη, ο ποιητής γράφει:

«Αργά που μεγαλώνει το μαχαίρι, αυτός που σιωπεί
δεν είναι που δεν έχει τίποτα να πει
δεν είναι τα δώδεκα καρφιά στον τοίχο,  η ακρίδα στο ποτήρι
είναι που περιμένει να ξεσφίξουν τα σαγόνια του».

Μία αιχμηρή μα αληθινή υπενθύμιση που είναι πάντοτε επίκαιρη. Διότι η μνήμη ανακαλείται μέσα από τη νοσταλγία και τη μνημόνευση, τη μνημόνευση αυτών που κάποτε έγραψαν ιστορία. Ο Γιάννης Ρίτσος, λοιπόν, ακούραστος παρατηρητής της ιστορίας, κατέγραψε με τον δικό του, λογοτεχνικό και συμβολικό τρόπο τα γεγονότα, σύμφωνα με τη δική του οπτική,  πάντοτε αφουγκραζόμενος τον παλμό της κοινωνίας. Η ποίησή του θα είναι πάντοτε εδώ, ακέραιη, να μας υπενθυμίζει αυτά που δεν πρέπει ποτέ να ξεχαστούν. Όπως και η ιστορία.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΗΓΗ

• Ηλίας Γκρης, Το μελάνι φωνάζει: Η 17 Νοέμβρη στη λογοτεχνία, Εκδόσεις Γαβριηλίδης