Της Γεωργίας Παγιαβλά,
Το ντοκιμαντέρ, ως είδος, είναι ένα κινηματογραφικό εγχείρημα αφιερωμένο στην αυθεντική αποτύπωση πραγματικών γεγονότων, ατόμων και κοινωνικών ζητημάτων. Σε αντίθεση με τις μυθοπλαστικές αφηγήσεις, τα ντοκιμαντέρ δίνουν προτεραιότητα στην πραγματική αναπαράσταση, χρησιμοποιώντας δημοσιογραφικές τεχνικές για να εξερευνήσουν και να καταγράψουν θέματα με δέσμευση στην αλήθεια. Σύμφωνα με αυτόν τον ορισμό, η κύρια διαφορά μεταξύ μυθοπλασίας και ντοκιμαντέρ είναι ότι το πρώτο δημιουργεί μια νέα πραγματικότητα, ενώ το δεύτερο καταγράφει τον πραγματικό κόσμο ως έχει. Όμως, όπως όλες οι αναπαραστατικές τέχνες, το ντοκιμαντέρ είναι μια ερμηνεία και όχι μια αντανάκλαση της πραγματικότητας. Δεδομένου ότι η πραγματικότητα που αποτυπώνεται από την κάμερα είναι αποτέλεσμα διαμεσολάβησης, δεν μπορεί ποτέ να είναι αμερόληπτη. Οι κινηματογραφιστές συνθέτουν και κατασκευάζουν μια πραγματικότητα όταν επιλέγουν το κάδρο, τον φωτισμό και τη γωνία λήψης, ακόμη και αν το κάνουν ακούσια (Στεφανή, 2007).
Ένας από τους κορυφαίους πρωτοπόρους της παραγωγής ντοκιμαντέρ τη δεκαετία του 1950, ο Άγγλος Karel Reisz, δήλωσε ότι υπάρχει μια θεμελιώδης διαφορά στον σκοπό μεταξύ των ντοκιμαντέρ και των «ταινιών ιστορίας»: ενώ οι αφηγηματικές ταινίες επικεντρώνονται στην ανάπτυξη μιας πλοκής, τα ντοκιμαντέρ παρουσιάζουν ένα θέμα (Reisz & Millar, 1971). Διαφορετικά, ο πρωταρχικός στόχος ενός ντοκιμαντέρ ήταν να εξερευνήσει ένα θέμα σε όλη του την πολυπλοκότητα και τη λογική, ακόμα και σε βάρος της παροχής στο κοινό μιας συναισθηματικά φορτισμένης αφήγησης που το οδηγεί «μέσα από το έλεος και τον φόβο» στην «κάθαρση» (Καρακάσης, 2015). Στην περίπτωση ενός ντοκιμαντέρ, η ισορροπία συναισθηματικής εμπειρίας-πληροφόρησης ήταν προφανώς στραμμένη προς τη δεύτερη πλευρά, ενώ η τελευταία εμπειρία περιοριζόταν στον κινηματογράφο μυθοπλασίας. Μετά από περίπου εξήντα χρόνια, τα πράγματα έχουν αλλάξει: η πλοκή του σεναρίου του ντοκιμαντέρ έχει πάρει κεντρική θέση και φαίνεται ότι ο κανόνας πλέον είναι ότι η πληροφορία δεν μπορεί να γίνει κατανοητή σε ένα σύγχρονο ντοκιμαντέρ, χωρίς τη συναισθηματική εμπλοκή του θεατή και χωρίς μια πλοκή που θα του κεντρίσει το ενδιαφέρον για την εξέλιξη της ιστορίας.
Το ντοκιμαντέρ ήρθε στο φως της δημοσιότητας στη Ρωσία, τη δεκαετία του 1920, από τον νεαρό ποιητή και κινηματογραφικό μοντέρ Dziga Vertov κατά τη διάρκεια της Ρωσικής Επανάστασης. Στις δεκαετίες του 1920 και του 1930 παρατηρήθηκε ένα αυξανόμενο ενδιαφέρον για τη χρήση του κινηματογράφου για την απεικόνιση της κοινωνικής πραγματικότητας, ανοίγοντας τον δρόμο για την εξέλιξη του ντοκιμαντέρ από την απλή παρατήρηση στην ενεργό συμμετοχή. Ο όρος «ντοκιμαντέρ» επινοήθηκε το 1926 από τον John Grierson. Κατά τη διάρκεια των ετών 1939-1945, τα ντοκιμαντέρ που χρηματοδοτήθηκαν από την Κυβέρνηση επικεντρώθηκαν στην κινηματογράφηση των συνεπειών των μαζικών πολεμικών συγκρούσεων. Μετά τη δεκαετία του 1950 η τεχνολογία οδήγησε σε νέες προόδους στην παραγωγή ντοκιμαντέρ, ξεκινώντας με μεγάλες καινοτομίες όπως η κάμερα Eclair με αυτόματη αναλαμπή και οι λύσεις που παρείχε η ομάδα Ricky Leacock και Robert Drew.
H Chattoo (2020) εξετάζει τη μετασχηματιστική δύναμη των ντοκιμαντέρ για κοινωνικά θέματα, δίνοντας έμφαση στον ρόλο τους στην υποκίνηση της κοινωνικής αλλαγής. Παρουσιάζει τον αντίκτυπο του ντοκιμαντέρ Η δολοφονία του Emmett Till (που έγινε σύμβολο για τον αγώνα των Αφροαμερικάνων να αποκτήσουν ίσα δικαιώματα, περισσότερα εδώ) και της επιρροής του στην απόφαση για εκταφή και αυτοψία της σορού του Till. Μέσα από αυτό το παράδειγμα, καταδεικνύει πώς τα ντοκιμαντέρ μπορούν να προκαλέσουν καταλυτική δημόσια κατακραυγή και να οδηγήσουν σε ουσιαστικά αποτελέσματα. Άλλο ένα παράδειγμα, είναι η ταινία Blackfish που αποκάλυψε την κακομεταχείριση των φαλαινών όρκα που κρατούνται σε αιχμαλωσία και προκάλεσε δημόσια κατακραυγή, οδηγώντας σε αλλαγές τη νομοθεσία. Έτσι, οι ταινίες μη μυθοπλασίας χρησιμεύουν τόσο ως τέχνη όσο και ως καταλύτες του δημόσιου διαλόγου, παρουσιάζοντας αντίθετες αφηγήσεις και κινητοποιώντας το κοινό. Με άλλα λόγια, τα ντοκιμαντέρ μπορούν να αποτελέσουν αποτελεσματικά εργαλεία εκπαίδευσης και ευαισθητοποίησης, καθώς έχουν τη δύναμη να αμφισβητούν ευρέως διαδεδομένες αντιλήψεις, να διεγείρουν την κριτική σκέψη και να επηρεάσουν την κοινή γνώμη και την πολιτική.
Στο υπόλοιπο του παρόντος άρθρου, θα αναφερθούμε στη σειρά Ντοκιμαντέρ Εξάντας και συγκεκριμένα σε 5 ντοκιμαντέρ που ασχολούνται με ζητήματα φτώχειας και ανισότητας.
Ο Γιώργος Αυγερόπουλος σπούδασε δημοσιογραφία και εργάστηκε ως πολεμικός ανταποκριτής στο Σεράγεβο, την Κροατία, το Κόσσοβο, το Ιράκ και το Αφγανιστάν. Το 2000 δημιούργησε την ελληνική σειρά ντοκιμαντέρ Εξάντας, η οποία προβλήθηκε στην τηλεόραση του Alpha από το 2000 έως το 2003 και στη ΝΕΤ από το 2003 έως τη διακοπή της τον Ιούνιο του 2013. Ορισμένα από τα ντοκιμαντέρ του προβάλλονται σε δημόσια ή εμπορικά κανάλια στην Ευρώπη, τη Βόρεια Αμερική και τη Μέση Ανατολή. Συνολικά, έχει υπογράψει περισσότερα από 100 κοινωνικοπολιτικά ντοκιμαντέρ (περισσότερα εδώ), γυρισμένα σε περίπου 50 χώρες, και έχει τιμηθεί με πολλά βραβεία διεθνών φεστιβάλ και έχει κερδίσει επτά φορές το βραβείο καλύτερης ελληνικής σειράς ντοκιμαντέρ στην Ελλάδα.
Άνθρωποι και Αριθμοί
Μόλις πριν από τρεις δεκαετίες, η Γκάνα βρισκόταν σε σοβαρή κρίση, ενώ, σήμερα, έχει πραγματοποιήσει μια αξιοσημείωτη οικονομική επίδοση και το 2019 προβλεπόταν να είναι η ταχύτερα αναπτυσσόμενη οικονομία του κόσμου (Edmond, 2019). Το Δ.Ν.Τ. ισχυρίζεται ότι η Γκάνα είναι μια τρανταχτή ιστορία επιτυχίας! Η Κυβέρνηση «πέτυχε τους στόχους», εφαρμόζοντας πιστά τις υποδείξεις του για ιδιωτικοποίηση, πλήρη απελευθέρωση της αγοράς και μείωση του μεγέθους του δημόσιου τομέα. Ωστόσο, 4.000 σχολεία είναι σήμερα χωρίς υποδομές, με τους μαθητές να κάνουν μάθημα έξω, κάτω από δέντρα. Υπάρχει ένας γιατρός για κάθε 161.000 ανθρώπους που ζουν στις βόρειες κλινικές και οι μικροκαλλιεργητές έχουν εγκαταλειφθεί να λιμοκτονούν και να αγωνίζονται μόνοι τους στην τεράστια ελεύθερη αγορά, χωρίς καμία βοήθεια από την Κυβέρνηση. Το ντοκιμαντέρ Άνθρωποι και Αριθμοί θέτει την ερώτηση: Για ποιον προορίζεται η ανάπτυξη;
Κλέβοντας απ’ τους Φτωχούς
Αναρωτηθήκατε ποτέ από πού προέρχεται το ψάρι που βάζετε στο τραπέζι σας; Θα σας έδινε εξουσία πάνω σε μια σημαντική πειρατική βιομηχανία που εγκληματεί στο πιάτο σας! Οι ακτές της Δυτικής Αφρικής φιλοξενούν πλέον ευρωπαϊκούς και ασιατικούς αλιευτικούς στόλους, λόγω της συνεχούς ζήτησης ψαριών από την παγκόσμια αγορά. Εκατομμύρια Αφρικανοί είναι καταδικασμένοι στη φτώχεια και την πείνα, καθώς εκατοντάδες βιομηχανικά πειρατικά σκάφη λεηλατούν τα ύδατα των κρατών της περιοχής, καταστρέφοντας κάθε ζωή στον ωκεανό. Το νέο ντοκιμαντέρ του Εξάντα, Κλέβοντας απ’ τους φτωχούς γυρίστηκε στη Σενεγάλη, όπου οι άνθρωποι στερούνται τα βασικά μέσα διαβίωσης από τα πειρατικά αλιευτικά σκάφη των μεγάλων, βιομηχανικών κρατών.
Πεθαίνοντας στην Αφθονία
Η «καρδιά» των τροφίμων που βάζουμε καθημερινά στο τραπέζι μας -ο ίδιος ο σπόρος- έχει καταληφθεί από έναν μικρό αριθμό πολυεθνικών εταιρειών, ελέγχοντας, ουσιαστικά, την παγκόσμια γεωργική παραγωγή. Ενώ οι χρηματιστές στον ανεπτυγμένο κόσμο παίζουν με τα τρόφιμα, ανεβοκατεβάζοντας τις τιμές, και παίζουν με το βασικό δικαίωμα των ανθρώπων στην τροφή, 25.000 άνθρωποι παγκοσμίως πεθαίνουν από την πείνα κάθε μέρα και σχεδόν ένα δισεκατομμύριο άνθρωποι υποσιτίζονται (United Nations, 2008). Δεν έχει μείνει τίποτα στη Γη για να θρέψει τους ανθρώπους της; Τα στοιχεία δείχνουν το αντίθετο! Ο πλανήτης παράγει περισσότερη τροφή από ποτέ άλλοτε, αλλά η επισιτιστική κρίση θα μείνει στην ιστορία. Το Πεθαίνοντας στην αφθονία παρουσιάζει τον κόσμο του Παραλόγου, τις διαπλοκές του συστήματος, όπου οι άνθρωποι δεν μπορούν να αγοράσουν το άφθονο φαγητό που παράγουν.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Chattoo, C. B. (2020). Story movements: How documentaries empower people and inspire social change. Oxford University Press.
- Edmond, C. (2019). Ghana will grow faster than any other economy this year, the IMF says why. WeForum. org, 24.
- Reisz, K., & Millar, G. (1971). The technique of film editing. Hastings House, Publishers, Inc., 10 East 40th Street, New York, N.Y. 10016.
- United Nations (2008). High-Level Task Force on the Global Food Security Crisis. Comprehensive framework for action.
- Καρακάσης, Α. (2015), Εφόδιο για νέους ντοκιμαντερίστες, Ελληνικά Ακαδημαϊκά Ηλεκτρονικά Συγγράμματα και Βοηθήματα, διαθέσιμο εδώ
- Στεφανή, Ε. (2007), 10 Κείμενα για το Ντοκιμαντέρ, Πατάκης
