“Blind Chance” (1987): Ψήγματα συνείδησης στο τυχαίο σύμπαν του Kieślowski

Της Ιωάννας Λογάρου,

Στην τρίτη μεγάλου μήκους ταινία του Kieślowski, Blind Chance, ακολουθεί έναν φοιτητή ιατρικής, καθώς τρέχει να προλάβει το τρένο για Βαρσοβία. Το αν θα καταφέρει να μπει στο τρένο ή όχι αποτελεί τη μοναδική προϋπόθεση ώστε η ταινία αυτή να χωριστεί σε τρία μέρη. Κάθε εκδοχή αποτελεί μία τελείως διαφορετική προσέγγιση για το πώς ο Witek θα βρει νόημα στην καθημερινότητά του, ποια πολιτική στάση θα ακολουθήσει στην Πολωνία του ‘70 και με ποιους ανθρώπους θα συναναστρέφεται. Όλες αυτές οι πληροφορίες είναι ξεχωριστές σε κάθε ιστορία, εξαρτώμενες από την τύχη. Η σημασία, λοιπόν, της ταινίας έγκειται στη διερεύνηση της τύχης στην ανθρώπινη ύπαρξη και στη διαμόρφωση της μοίρας βάσει των συνειδητών μας επιλογών.

Στο πρώτο μέρος της ταινίας, βλέπουμε τον Witek να κάνει ένα διάλειμμα από τις σπουδές του στην Ιατρική και ο πατέρας του να πεθαίνει, με τα τελευταία του λόγια να είναι: «δεν είχες καμία υποχρέωση», υπονοώντας ότι δεν ήταν υποχρεωμένος να σπουδάσει σε αυτήν τη σχολή. Καθώς, λοιπόν, τρέχει να προλάβει το τρένο, καταφέρνει να μπει μέσα. Εκεί γνωρίζει έναν νεαρό που προηγουμένως η αστυνομία του φέρθηκε σκληρά. Έτσι, τον συμβουλεύει να δραπετεύσει, όμως εκείνος αδιαφορεί για τη βοήθεια του Witek και επιστρέφει στους απαγωγείς του.

Σύντομα, ο Witek γνωρίζει τον Werner, έναν μεσήλικα κομμουνιστή και γίνονται φίλοι. Ο Witek παρουσιάζεται ευγενικός και ιδεαλιστής, καθώς πιστεύει πως το σύστημα μπορεί να καλυτερεύσει με τη βοήθεια των νεότερων. Παρόλο που έχει βιώσει την αδικία, συνεχίζει να ελπίζει και να παραμένει καλοσυνάτος με τους υπόλοιπους ανθρώπους. Έτσι, εισέρχεται στο Κομμουνιστικό Κόμμα και εμφανίζεται ιδιαίτερα στοργικός με τον Werner. Η προσπάθειά του να δουλεύει μόνο για το κοινό καλό είναι εμφανής, καθώς το να δεσμεύεται σε έναν σκοπό αποτελεί τρόπο να προσδιοριστεί.

Στη συνέχεια, συναντά την Czuszka, τον πρώτο του έρωτα, με την οποία αποκτά ερωτικές επαφές και περνά χρόνο μαζί της. Αφού γνωρίσει τον Adam, έναν επίσης κομμουνιστή με άνετη ζωή και μία όμορφη γυναίκα την οποία ο Werner αγαπά, συνειδητοποιεί πως οι κομμουνιστές διαφέρουν ως προς τον χαρακτήρα και την εμφάνιση, κάτι που ο Kieslowski είχε τονίσει σε μία συζήτηση γύρω από το ντοκιμαντέρ του Curriculum vitae (1975). Ο Adam κάνει επίδειξη της εξουσίας του, μιας και αποτελεί ανερχόμενο κομματικό αξιωματούχο, γεγονός εκ διαμέτρου αντίθετο με τον ρομαντικό ιδεαλιστή Werner.

Καθώς υπερασπίζεται το κόμμα σε μία ανταρσία από τρόφιμους ενός κέντρου απεξάρτησης ναρκωτικών, ο Witek κατανοεί και συμπονά τους ανθρώπους αυτούς για τον αγώνα τους. Επιδιώκει, ωστόσο, να σώσει το κυβερνητικό προσωπικό, το οποίο βρίσκεται κλειδωμένο σε ένα κλουβί. Όμως, μόλις αυτό ανακαλυφθεί, ο Witek θυσιάζεται και μπαίνει μέσα στο κλουβί. Παρατηρούμε τότε ότι ο απαγωγέας του είναι ο νεαρός που είχε προσπαθήσει να βοηθήσει προηγουμένως στο τρένο. Στην προκειμένη περίπτωση, ο νεαρός επιτίθεται στον Witek, δείχνοντας, έτσι, την ηχηρή αντίθεση μεταξύ της συμπονετικής συμπεριφοράς του Witek και την αδιάφορη στάση των υπολοίπων.

Στη συνέχεια, βλέπουμε άθελά του να προδίδει την Czuszka και αυτή να συλλαμβάνεται, διαλύοντας, έτσι, τη σχέση τους. Το πρώτο μέρος τελειώνει με τον Witek να περιμένει να επιβιβαστεί στο αεροπλάνο για ένα συνέδριο στο Παρίσι, όμως η πτήση αναβάλλεται και ο Witek απογοητεύεται. Βλέπουμε, λοιπόν, πώς οι επιλογές μας –συνειδητές ή ασυνείδητες– καθορίζουν σε μεγάλο βαθμό τι θα συμβεί, με τον παράγοντα της τύχης.

Στο δεύτερο μέρος της ταινίας, ο Witek δεν προλαβαίνει να μπει στο τρένο και επιτίθεται σε έναν αστυνομικό που προσπαθεί να τον σταματήσει. Τότε, καταδικάζεται σε 30 μέρες φυλάκισης και υποχρέωση κοινωνικής εργασίας. Εκεί γνωρίζει τον Marek, ο οποίος ξεθάβει ένα μπουκάλι και διαβάζει ένα γράμμα από το 1957, στο οποίο φοιτητές προβλέπουν το μέλλον τους σε 20 χρόνια. Για τους θεατές η σκηνή αυτή είναι μοιραία, καθώς έχουμε ήδη παρακολουθήσει στο πρώτο μέρος μια επιπλέον εκδοχή της ζωής του Witek, επομένως η πρόβλεψη των φοιτητών φαντάζει αβέβαιη και ανούσια. Ο Marek γνωρίζει στον Witek τον Stefan, έναν ιερέα, δίνοντας έτσι μία αξιοσημείωτη τροπή στην ταινία.

Μέχρι τώρα, αντιλαμβανόμασταν ότι η κάθε μας πράξη ορίζεται στην τύχη. Στο δεύτερο, όμως, μέρος της ταινίας, καθετί που συμβαίνει καθορίζεται από τον Θεό. Υπό αυτό το πρίσμα, ο Witek αφού παρατηρήσει τη βαθιά πίστη πολλών ανθρώπων στον Θεό και αναζητώντας τη δική του ταυτότητα, αποφασίζει να βαπτιστεί. Γνωρίζει τη Vera, με την οποία συνάπτει σχέση. Παρατηρούμε ότι η σχέση του με αυτήν τη γυναίκα διαφέρει από την Czuszka, καθώς σε μία συγκεκριμένη σκηνή του πρώτου μέρους ο Witek ζητά να μάθει τα πάντα για το ερωτικό παρελθόν της Czuszka, ενώ με τη Vera συζητούν ότι υπάρχουν πράγματα που δεν μπορούν να ειπωθούν σε άλλους ανθρώπους. Στην εκδοχή αυτή, ο Witek προδίδεται από τη Vera και αισθάνεται απογοητευμένος, όπως και στην πρώτη εκδοχή.

Στο τρίτο μέρος, ο Witek χάνει το τρένο, όμως συναντά μία συμφοιτήτριά του, την Olga. Συνάπτει σχέση μαζί της, επιστρέφει στην ιατρική σχολή και γίνεται πατέρας. Αντιλαμβανόμαστε ότι η τροπή που παίρνει η ζωή του Witek είναι άκρως αντίθετη με τις δύο πρώτες, καθώς τώρα είναι αποδεσμευμένος από οποιαδήποτε πολιτική ή θρησκευτική θέση. Εξακολουθεί, ωστόσο, να είναι στοργικός και να δίνει αγάπη στους υπόλοιπους ανθρώπους. Μάλιστα, αρνείται να υπογράψει μια αίτηση σύλληψης φοιτητών που συμμετέχουν σε αντικαθεστωτικές δραστηριότητες. Μαθαίνει, επίσης, ότι ο πρύτανης δεν έχει υπογράψει, επειδή ο γιος του Staszek εμπλέκεται. Καθώς ο Staszek συλλαμβάνεται, ο πατέρας του αδυνατεί να παραστεί σε μία διάλεξη και έτσι ο Witek αναλαμβάνει να συμμετάσχει αυτός. Έτσι, εκδηλώνει μία δυναμική και μία αποφασιστικότητα που καθ’ όλη τη διάρκεια του τρίτου μέρους δεν είχε, λόγω του φόβου να ενεργήσει υπεύθυνα και συνειδητά.

Η πτήση που βρίσκεται τώρα είναι ακριβώς η ίδια με αυτές που θα βρίσκονταν και στα προηγούμενα δύο μέρη, μόνο που στην τωρινή εκδοχή ο Witek, δέσμιος της τύχης, θα επιβιβαστεί και το αεροπλάνο θα πάρει φωτιά. Με την τροπή αυτή, συνειδητοποιούμε πως η πρώτη σκηνή της ταινίας, όπου ο Witek βρισκόταν σε ένα αεροπλάνο και φώναζε «Όχι» αντιστοιχεί σε αυτήν τη στιγμή.

Η επιλογή τριών ιστοριών, με αφορμή μία καθημερινή συνήθεια του Witek, εξηγείται από τον ιστορικό ταινιών Annette: “The fact that we see three versions rather than two means it is not a simple choice of one way of life versus another; rather it is open-ended, for where three versions exist, there can be four or more”. Πέραν της ανεξέλεγκτης επίδρασης της τύχης που ανατρέπει την καθημερινότητά μας, η ταινία υπενθυμίζει πόσο οι ηθικές μας αξίες και η προσωπική ευθύνη μπορούν να διαστρεβλωθούν, προκειμένου να μας καθορίσουν.

H ταινία αυτή εντάσσεται στο κίνημα “Cinema of moral concern” που δημιουργήθηκε το 1970 στην Πολωνία και αφορά την υπαρξιακή κρίση των ανθρώπων σε μία ανησυχητικά φθαρμένη κοινωνία. Μέσα σε αυτήν την ηθική σύγχυση, ο άνθρωπος αγωνίζεται να βρει νόημα, διατηρώντας, παράλληλα, την ελπίδα του. Οι ταινίες που εντάσσονται σε αυτό το κίνημα εστιάζουν στον πρωταγωνιστή, του οποίου η ζωή μεταβάλλεται ραγδαία εξαιτίας της συμπεριφοράς του. Ο όρος “moral anxiety” αποτελεί μία ιδέα του Γερμανού ψυχίατρου και φιλοσόφου Karl Jaspers και σχετίζεται με ένα μοναδικό είδος φόβου, που προσδίδει μία αίσθηση ματαιοδοξίας για τη ζωή παρόμοια με αυτήν που χαρακτήριζε τα έργα του Schopenhauer. Η αβεβαιότητα και η αδυναμία του ανθρώπου να δράσει σε ένα απάνθρωπο σύστημα τον οδηγεί σε εσωτερική σύγκρουση και αβεβαιότητα απέναντι στη δική του κρίση και δράση.

Το ηθικό άγχος αποτελεί ένα αίσθημα τρόμου ή φόβου που προκαλείται από ορισμένες ηθικές συγκρούσεις ή διλήμματα. Μπορεί, επίσης, να γίνεται πιο έντονο από αισθήματα αβεβαιότητας που προέρχονται από τις ηθικές αδυναμίες και τις αμφιβολίες κάποιου. Ωστόσο, στην περίπτωση του Blind Chance, ο Witek χαρακτηρίζεται από παρόμοιες αρετές και στα τρία μέρη. Δείχνει αδελφική αγάπη στους γύρω του, πράττει λαμβάνοντας υπόψη του πάντα τον δικό του ηθικό κώδικα και επιθυμεί να αφοσιωθεί σε έναν σκοπό και να κάνει το σωστό. Προκειμένου να υπερασπιστεί υπεύθυνα τους υπόλοιπους ανθρώπους, ξεπερνά τις εσωτερικές του ανησυχίες, όμως αντιμετωπίζει την απογοήτευση, αν και οι προθέσεις του αφορούν την ευημερία της κοινωνίας και των μελών της.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

• Blind Chance (1987), IMDb.com, διαθέσιμο εδώ

• What Is Cinema Of Moral Anxiety? The Definitive Guide,filmlifestyle.com, διαθέσιμο εδώ