Της Χριστίνας Κοντόγιωργα,
Ο Ντανταϊσμός ή απλώς Dada υπήρξε το αντιδραστικό εκείνο στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο και τους υπαίτιους, εθνικισμό και τον ορθολογισμό, καλλιτεχνικό κίνημα, που εδραιώθηκε ραγδαία το 1916. Με επιρροές στα ρεύματα του Φουτουρισμού, του Κυβισμού, του Εξπρεσιονισμού και του Κονστρουκτιβισμού, ο ριζοσπαστικός Ντανταϊσμός παρουσίασε το έντονο υλικό του μέσα από την performance art, την ποίηση, τη φωτογραφία, τη γλυπτική, τη ζωγραφική και το κολάζ. Η αισθητική του Ντανταϊσμού, την οποία χάραξε η γελοιοποίηση του υλιστικού κι εθνικιστικού στοιχείου, απέκτησε ισχυρή επιρροή στους καλλιτέχνες ανά τον κόσμο, το Βερολίνο, το Ανόβερο, το Παρίσι, η Νέα Υόρκη και η Κολωνία, με τις δικιές τους ομάδες έκαστη. Το κίνημα θεωρείται ότι κατακερματίστηκε με την άφιξη των Σουρεαλιστών στη Γαλλία, ενώ κατά άλλους, οι Ντανταϊστές διασκορπίστηκαν στους Σουρεαλιστές.
Όσο απροσδιόριστα είναι τα σχήματα στην Τέχνη του Ντανταϊσμού, έτσι απροσδιόριστες είναι κι οι πηγές που μαρτυρούν την προέλευση της ονομασίας του, καθώς και της ίδιας του της ανάδυσης. Τα περισσότερα στοιχεία κλίνουν στο ότι η λέξη ΝταΝτα επελέγη με τυχαιότητα από ένα γαλλογερμανικό λεξικό από τον Γερμανό συγγραφέα και ποιητή Ρίχαρντ Χούλσενμπεκ ένα απόγευμα στο διαμέρισμα του συνιδρυτή του Καμπαρέ Βολταίρ, Ούγκο Μπαλ, στη Ζυρίχη, το ημερολόγιο του οποίου προδίδει πως Νταντά σημαίνει «ναι, ναι» στα ρουμανικά, «κουνιστό άλογο» και «ξύλινο αλογάκι» στα γαλλικά. Για τους Γερμανούς μεταφράζεται κι ερμηνεύεται ως σημάδι αφέλειας κι απολαυστικής ενασχόλησης με το καροτσάκι του μωρού. Ο ίδιος ο Χούλσενμπεκ υποστηρίζει πως αμφότεροι γοητεύτηκαν περισσότερο από τον παιδικό του ήχο και τον παραλληλισμό του με την ιδέα του ότι «ξεκινάμε από το μηδέν».
Ο Χούλσενμπεκ στο Μανιφέστο του Νταντά το 1918 θα υποστηρίξει πως «Η υψηλότερη τέχνη θα είναι εκείνη στην οποία τα χίλια ζητήματα της ημέρας αποκαλύπτονται στη συνείδησή της, μια τέχνη που επιτρέπει στον εαυτό της να συντριβεί αισθητά από τις εκρήξεις της περασμένης εβδομάδας, που προσπαθεί για πάντα να μαζέψει τον εαυτό της μετά το σοκ των τελευταίων ημερών». Οι ντανταϊστές εκμεταλλεύτηκαν την τέχνη του κολάζ και του μοντάζ για να αξιοποιήσουν κομμένους τίτλους εφημερίδων, εικόνες από δημοφιλή περιοδικά, αποκόμματα φυλλαδίων, πολιτικές γελοιογραφίες, διαφημιστικά φυλλάδια, κομμάτια από παλιοσίδερα και ούτω καθεξής – όλα με στόχο τον κλονισμό της αντίληψης ενός κόσμου που έχει τρελαθεί.
Οι απαρχές του ντανταϊστικού κινήματος είναι θολές. Ο Ραούλ Χάουσμαν, αρχηγός του κινήματος στο Βερολίνο, παρομοιάζει τη δυσκολία του χρονικού προσδιορισμού με αυτή της γενέτειρας του Ομήρου. Ο ίδιος θεώρησε τον εαυτό του ιδρυτή του Ντανταϊσμού το 1915. Ωστόσο, για τον Κλωντ Ριβιέρ, το 1913 υπήρξε η χρονολογία ορόσημο, όποτε ο Ντανταϊσμός ήρθε με τον Φράνσις Πικαμπιά. Από την άλλη, σύμφωνα με τον Άλφρεντ Μπαρ, πρώην διευθυντή του Μουσείου Μοντέρνας Τέχνης της Νέας Υόρκης, το Νταντά ξεκίνησε το 1916 στη Νέα Υόρκη και στη Ζυρίχη. Πράγματι, είναι σαφές πως ντανταϊστικά έργα, ήδη από το 1915 απαντήθηκαν στη Ρωσία, ενώ μανιφέστα Ιταλών Φουτουριστών που δημοσιεύτηκαν το 1909, χαρακτηρίστηκαν ως τέτοια. Ακόμα, ο Αντρέ Ζιντ φωτογραφίζεται από πολλούς ως ο πρώτος ντανταϊστής και στην ίδια κατηγορία θα συμπεριληφθούν ο Γκυγιώμ Απολλιναίρ ή ο Αλφρέντ Ζαρύ και ο Μπρισέ. Ο Χανς Ρίχτερ, μέλος του ντανταϊστικού κινήματος θα πει πως «Ακόμα και ο διάσημος εκείνος Ηρόστρατος της αρχαιότητας που έβαλε φωτιά στο ναό της Αρτέμιδος στην Έφεσσο μόνο και μόνο για να ξεσηκώσει τους συμπολίτες του ήταν ασφαλώς ένας ντανταϊστής. Ντανταϊστικές τάσεις και εκδηλώσεις (ατομικές ως επί το πλείστον) μπορούν να ανακαλυφθούν σε αρκετές περιόδους, ακόμα και του μακρινού παρελθόντος».
Βέβαια, κατά την περίοδο 1915-1916, ξεκίνησε η καλλιτεχνική διάχυση του αποκαλούμενου σήμερα ως ντανταϊστικού στοιχείου σε ποικίλα σημεία ανά τον κόσμο, ενώ η ουδέτερη για την περίοδο του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου Ελβετία, δείχνει να αποτελεί το τέλειο σημείο φιλοξενίας για την ακμή του Ντανταϊστικού Κινήματος. Ξεκίνησε στη Ζυρίχη και καλλιεργήθηκε στο ιστορικό Καμπαρέ Βολταίρ κατά τις αρχές του 1916, όπου συστάθηκε ένα σύνολο ατόμων διαφορετικών εθνικοτήτων, με προσωπικότητες που μετέπειτα εδραιώθηκαν και σε άλλες πόλεις, επισφραγίζοντας την παρουσία του κινήματος ΝταΝτα. Επομένως, την 1η Φεβρουαρίου του 1915, ο Χούγκο Μπαλ εγκαινιάζει το Καμπαρέ Βολταίρ, πλάθοντας ένα κέντρο καλλιτεχνικής ψυχαγωγίας, το Άνδρο του ντανταϊστικού κόσμου. Μεταξύ των καλλιτεχνών που ανταποκρίθηκαν πρώτοι, βρίσκονταν ο Τριστάν Τζαρά και ο ζωγράφος Μαρσέλ Γιανκό, ενώ σύντομα ο χώρος αυτός διαμόρφωσε τον κεντρικό πυρήνα των ντανταϊστών εν γένει.
Η Νέα Υόρκη, όπως και η Ζυρίχη, αποτέλεσε χώρο έλξης αρκετών καλλιτεχνών κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. Βασικοί εκπρόσωποι του ντανταϊσμού στην Αμερική υπήρξαν οι ζωγράφοι Μαρσέλ Ντυσάν και Φράνσις Πικαμπιά καθώς και ο φωτογράφος Μαν Ραίη. Εμβληματικό ρόλο στους πρόποδες του ντανταϊσμού διαδραμάτισε το έργο του φωτογράφου Άλφρεντ Στέγκλιτζ. Αξιοσημείωτο είναι πως ιστορικό στη Νέα Υόρκη δεν καταγράφεται κάποιο ντανταϊστικό μανιφέστο, εν αντιθέσει με άλλες πόλεις. Μέχρι το 1921 η πλειονότητα των ντανταϊστών καλλιτεχνών είχε μεταφερθεί στο Παρίσι, όπου ήκμασε μέχρι το 1923, τη χρονιά που ο Ντανταϊσμός έφθειρε.
Η ντανταϊστική παρουσία στο Βερολίνο διέφερε ρητά από εκείνη της Ζυρίχης, με ειδοποιό διαφορά την εντονότερη εμπλοκή του πολιτικού στοιχείου. Σημαντικό ρόλο στη διάδοση του ντανταϊσμού στο Βερολίνο διαδραμάτισε ο Ρίχαρντ Χύλζενμπεκ, ο οποίος έφθασε εκεί περί στις αρχές του 1917. Το Φεβρουάριο του επόμενου έτους θα προβεί σε μία ομιλία για τον ντανταϊσμό, ασκώντας σφοδρή κριτική στην αφηρημένη τέχνη και τα ρεύματα του φουτουρισμού, του εξπρεσιονισμού και του κυβισμού.
Το 1919 θα εκδώσει το δικό του μανιφέστο, ως επίσημη αναγγελία του ντανταϊστικού κινήματος στο Βερολίνο. Πέραν του έντονου πολιτικού στοιχείου, ο Ντανταϊσμός του Βερολίνου ξεχώρισε και μέσα από τις νέες τεχνικές στη ζωγραφική και τη λογοτεχνία, με βασικότερες αυτές του φωτομοντάζ από τους καλλιτέχνες Γκεόργκ Γκρος και Τζον Χάρτφηλντ, και του επονομαζόμενου ηχητικού ποιήματος. Κορυφή για τα ντανταϊστικά δρώμενα θα αποτελέσει στο Βερολίνο η πρώτη Διεθνής Γιορτή Νταντά, το 1920, όπου θα παραβρεθούν όλα τα «ιθύνοντα» πρόσωπα του κινήματος.
Μία μικρή σημείωση: ο Ντανταϊσμός στην Ελλάδα θα γίνει γνωστός με μία αισθητή καθυστέρηση και συγκεκριμένα κατά την εποχή της Μικρασιατικής Εκστρατείας, ήτοι το διάστημα εκείνο όπου το κίνημα ξεκινά να φθείρεται, πράγμα που αφήνει να εννοηθεί πως την ελληνική Τέχνη, κυρίως η ποίηση και η λογοτεχνία, καθόλου δεν άγγιξε το ΝταΝτα.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Plested, J. (2023). Ο ντανταϊσμός στο Βερολίνο: Τέχνη και επανάσταση. Elaliberta.
- Tristan, T. (1998). Μανιφέστα του Ντανταϊσμού. Αιγόκερως.
- Σταθοπούλου, Σ. (2018). Από τον ντανταϊσμό στον σουρεαλισμό: 9 τρόποι με τους οποίους οι καλλιτέχνες αντέδρασαν στη φρίκη του πολέμου. Lifo Athens.
