Του Νίκου Λυκομήτρου,
Η σφαγή του Κάτιν έλαβε χώρα τον Απρίλιο και τον Μάιο του 1940. Θύματα της σφαγής ήταν Πολωνοί διανοούμενοι, ενώ ο υπαίτιος για αυτό αμφισβητείται. Ενώ η κρατούσα ακαδημαϊκή άποψη υποστηρίζει ότι οφείλεται για αυτή η Ενκαβεντέ, ο προκάτοχος της μετέπειτα Κα Γκε Μπε (KGB), η Σοβιετική Ένωση και σήμερα η Ρωσία έχει αναγνωρίσει την Σοβιετική εμπλοκή στην σφαγή. Η σφαγή του Κάτιν έλαβε χώρα σε περιοχές κοντά σε στρατόπεδα συγκέντρωσης Πολωνών στη Ρωσία, την Λευκορωσία και την Ουκρανία (κοντά στο Χάρκοβο). Κατίν λέγεται το δάσος στο οποίο έγιναν αρκετές από τις εκτελέσεις· βρίσκεται κοντά στο ομώνυμο χωριό της Ρωσίας.
Η Σοβιετική Ένωση και η Ναζιστική Γερμανία συνήψαν το πρωτόκολλο Μολότοφ-Ρίμπεντροπ στις 23 Αυγούστου 1939, διαμοιράζοντας την ανατολική Ευρώπη σε σφαίρες επιρροής και ανοίγοντας το δρόμο για τη μετέπειτα προσάρτηση της Βαλτικής από τους Σοβιετικούς. Ταυτόχρονα ήταν και ένα μέσο που επέτρεψε στην ΕΣΣΔ να κερδίσει χρόνο για την επικείμενη γερμανική εισβολή· ένας από τους λόγους σύναψης του πρωτοκόλλου. Την 1η Σεπτεμβρίου ξεκίνησε η εισβολή στην Πολωνία από τους Γερμανούς, και στις 17 οι Σοβιετικοί εισέβαλαν από ανατολικά, προσαρτώντας αρκετά εδάφη που κατοικούσαν Λευκορώσοι, Ουκρανοί και Λιθουανοί. Η επίσημη προπαγάνδα της Σοβιετικής Ένωσης έδωσε ιδιαίτερη προσοχή στην απελευθέρωση των Σλαβικών εθνών από τους Πολωνούς, που μετά την κατάκτηση της δυτικής Λευκορωσίας και Ουκρανίας το 1920 είχαν εφαρμόσει πρόγραμμα αφομοίωσης των κατοίκων των περιοχών αυτών.
Παράλληλα με αυτά τα εδάφη πολλοί Πολωνοί έγιναν κάτοικοι της ΕΣΣΔ και αρκετοί στρατιωτικοί συνελήφθησαν, ενώ όσοι Πολωνοί φορούσαν στρατιωτικές στολές αιχμαλωτίστηκαν όπως και πολλοί αξιωματούχοι. Αρκετοί εστάλησαν για καταναγκαστικά έργα ή απελάθηκαν σε άλλες περιοχές στην Σοβιετική Ένωση, ιδίως όσοι θεωρούνταν «πατριώτες» και «μπουρζουάδες».
Καθώς η κυβέρνηση της Σοβιετικής Ένωσης είχε φυλακίσει πάνω από 20.000 γαιοκτήμονες, αξιωματούχους, διανοούμενους, στρατιωτικούς, αυτοί εστάλησαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης, και την άνοιξη του 1940 αποφασίστηκε η εκτέλεση τους. Στις 5 Μαρτίου 1940 ελήφθη η απόφαση για να ξεκινήσουν οι διαδικασίες για την εκτέλεση των αιχμαλώτων. Οι εκτελέσεις έγιναν σε στρατόπεδο συγκέντρωσης στο Καζιέλσκ της Ρωσίας και άλλους χώρους. Στις 14 Μαρτίου 1940 αποφασίστηκε η εκτέλεση τους, η οποία σχεδιάστηκε μυστικά. Ήδη είχαν γίνει ποινικές έρευνες από τα σοβιετικά κρατικά όργανα. Οι πρώτες αποφάσεις για την εκτέλεση αιχμαλώτων έφτασαν κατά τη διάρκεια του Απριλίου στα στρατόπεδα συγκέντρωσης των Πολωνών στη σημερινή Ρωσία, τη Λευκορωσία και την Ουκρανία. Οι εκτελέσεις γίνονταν μυστικά την νύχτα, με ένα πυροβολισμό στο κεφάλι. Σύμφωνα με αποχαρακτηρισμένα έγγραφα τέσσερις χιλιάδες άτομα εκτελέστηκαν στο Κάτιν και περίπου δεκαέξι χιλιάδες σε άλλους χώρους. Σύμφωνα με τον διοικητή της Κα Γκε Μπε Αλεξάντρ Σελέπιν, 21.857 Πολωνοί αιχμάλωτοι πολέμου εκτελέστηκαν από τη σοβιετική κυβέρνηση.
Το 1941 αποφασίστηκε από τη σοβιετική κυβέρνηση και την εξόριστη κυβέρνηση της Πολωνίας η στρατιωτική συνεργασία και ο σχηματισμός ενός πολωνικού στρατού σε σοβιετικό έδαφος. Ενώ οι Πολωνοί άρχιζαν να οργανώνουν το στρατό τους σε σοβιετικό έδαφος, οι Σοβιετικοί υποστήριξαν ότι οι περισσότεροι είχαν διαφύγει στην Μαντσουρία. Το 1941 δόθηκε αμνηστία στους Πολωνούς συλληφθέντες και απελαθέντες στην Σοβιετική Ένωση και το 1942 δόθηκε η άδεια στο στρατό του Βλάντισλαφ Άντερς να βγει στη μάχη εκτός Σοβιετικής Ένωσης.
Υπάρχουν πολλοί παράγοντες που εξετάζουν οι ιστορικοί σχετικά με τον λόγο που προκλήθηκε η σφαγή του Κάτιν. Ένας είναι η εκδίκηση για την ήττα των Σοβιετικών στο πόλεμο με την Πολωνία το 1920 (στο οποίο η Πολωνία είχε κερδίσει και είχε πάρει αρκετά εδάφη από τους Σοβιετικούς) αλλά και η εκκαθάριση των στρατοπέδων για τους Φινλανδούς αιχμαλώτους (η Σοβιετική Ένωση τον ίδιο χειμώνα βρέθηκε σε πόλεμο με τη Φινλανδία, καθώς αρνήθηκε να παραδώσει στην Σοβιετική Ένωση ορισμένα εδάφη βόρεια του Λένινγκραντ), όπως και η στέρηση από τον πολωνικό λαό των ηγετών και των διανοουμένων που θεωρούνταν απειλή για το σοβιετικό κράτος, προκειμένου να μειωθεί η πιθανότητα ανεξαρτησίας του πολωνικού κράτους και να ενισχυθεί η προσπάθεια συγκρότησης μιας φίλα προσκείμενης προς το σοβιετικό κράτος ελίτ μετά τον πόλεμο. Στρατιωτικοί, ταγματάρχες και αξιωματικοί εκτελέστηκαν. Στη δυτική Λευκορωσία και τη δυτική Ουκρανία εκτελέστηκαν αρκετοί διανοούμενοι, ιερείς, μηχανικοί και συγγραφείς μεταξύ άλλων.
Το 1941 βρέθηκαν πληροφορίες από τους ναζί σχετικά με εκτελέσεις Πολωνών στο δάσος του Κάτιν κοντά στο Σμολένσκ αλλά δεν το επιβεβαίωσαν. Αφού οι ντόπιοι ενημέρωσαν Πολωνούς που έκαναν καταναγκαστικά έργα το 1942 έκαναν προσπάθεια να βρουν στοιχεία όπου βρήκαν μια σωρό με πολωνική στρατιωτική στολή. Έφτιαξαν ένα μνήμα, όμως στις 18 Φεβρουαρίου 1943 έγινε η ανακάλυψη μαζικών τάφων και στις 11 Απριλίου 1943 έγινε η πρώτη αναφορά του γεγονότος από γερμανικό πρακτορείο ειδήσεων. Καθώς τότε οι Ναζί έχασαν στην κρίσιμη μάχη του Στάλινγκραντ, έγινε προσπάθεια εκμετάλλευσης του γεγονότος για προώθηση της αμφισβήτησης του σοβιετικού κράτους και για να προκαλέσει τριγμούς στην τάξη των Συμμάχων. Η εξόριστη πολωνική κυβέρνηση που αγωνιούσε για την τύχη των αγνοουμένων Πολωνών αξιωματικών στην Σοβιετική Ένωση ζήτησε έρευνα, και λόγω των σοβιετικών πιέσεων, η βρετανική κυβέρνηση επέπληξε την Πολωνία πλήττοντας την αξιοπιστία της Πολωνίας στη διεθνή κοινότητα. Συνολικά, έγινε εκταφή τεσσάρων χιλιάδων σωρών εκ των οποίων αναγνωρίστηκαν περίπου 2.800.
Μετά το τέλος του πολέμου, έγιναν προσπάθειες από Πολωνούς να συλλέξουν στοιχεία για τις εκτελέσεις του Κάτιν, τα έτη 1945 και 1946. Προσπάθειες για περαιτέρω έρευνα έγιναν αργότερα από Πολωνικές οργανώσεις του εξωτερικού. Το 1987 ξεκίνησαν έρευνες ιστορικών για τη σφαγή του Κάτιν και το 1989 Σοβιετικοί ανακάλυψαν ότι ο Στάλιν διέταξε την αποτρόπαια ενέργεια. Το 1990 η σοβιετική κυβέρνηση, η οποία είχε αρχίσει να επανεξετάζει το σταλινικό παρελθόν, αναγνώρισε την ενοχή της στη σφαγή του Κάτιν και άρχισαν και πάλι οι εκσκαφές σωρών για σκοπούς έρευνας. Το 1990 ο Μπορίς Γέλτσιν παρέδωσε στον Πολωνό μέλλοντα πρόεδρο και βραβευμένο με το Νόμπελ Ειρήνης Λεχ Βαλέσα απόρρητα έγγραφα σχετικά με τη σφαγή του Κάτιν. Όμως αρκετά απόρρητα έγγραφα για το γεγονός δεν έχουν ακόμη αποχαρακτηριστεί. Το 1991, το 1994 και το 1995 έγιναν νέες έρευνες. Σήμερα στο χωριό Κάτιν της Ρωσίας υπάρχει στρατιωτικό κοιμητήριο Πολωνών και μνημείο.
Η σφαγή του Κάτιν, μαζί με το γεγονός ότι η Σοβιετική Ένωση δεν βοήθησε τους Πολωνούς στην εξέγερση της Βαρσοβίας (παρά μόνο περιορισμένη βοήθεια, αν και αργότερα συμμετείχε και ο φιλοσοβιετικός πολωνικός στρατός) απετέλεσαν σημαντικά προβλήματα στην προσπάθεια του κομμουνιστικού καθεστώτος στην Πολωνία να αποκτήσει τη λαϊκή νομιμοποίηση. Η πολωνική κυβέρνηση δεν ασχολήθηκε ιδιαίτερα με το θέμα επί κομμουνιστικής εποχής, και υιοθέτησε την σοβιετική γραμμή περί της ευθύνης των Ναζιστικών στρατευμάτων. Ακόμη και σήμερα, αποτελεί ένα θέμα που προκαλεί εντάσεις μεταξύ Ρωσίας και Πολωνίας. Σε κάθε περίπτωση, η αναγνώριση των λαθών του παρελθόντος είναι απαραίτητη για τη διεθνή συμφιλίωση.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Seventeen moments in Soviet History | Katyn Forest Massacre, soviethistory.msu.edu, Διαθέσιμο εδώ
- The Katyn Massacre – Mechanisms of Genocide, warsawinstitute.org, Διαθέσιμο εδώ
- Soviets Admit Katyn Massacre of World War II, history.com, Διαθέσιμο εδώ
