Του Κωνσταντίνου Μανωλόπουλου,
Στη διάρκεια της ζωής σας πολλοί άνθρωποι έρχονται και πολλοί άλλοι φεύγουν. Έρχονται είτε απρόσμενα, χωρίς να το περιμένετε, στα ξαφνικά, είτε επειδή, αναζητούν μια καλύτερη παρέα, ένα καλύτερο περιβάλλον για να ενταχθούν. Φεύγουν, είτε γιατί, συνειδητοποιούν από μόνοι τους, ότι δεν ταιριάζετε πλέον και βρίσκεστε σε μια διαφορετική φάση, είτε γιατί, τους απομακρύνετε εσείς οι ίδιοι από τη ζωή σας, προκειμένου να προστατεύσετε τον εαυτό και την προσωπικότητά σας. Αν επιλέξετε να τους κρατήσετε στη ζωή σας, θα πρέπει είτε εσείς να κάνετε κάποιες συμβιβαστικές κινήσεις και να προσαρμοστείτε στον τρόπο που επιθυμούν να περνούν τον χρόνο τους, είτε αυτοί θα πρέπει να προσαρμοστούν στον δικό σας.
Ακούγεται απλοϊκή, ίσως ακόμα και παιδαριώδης σκέψη, παρ’ όλα αυτά είναι σημαντικό να την εξετάσουμε λίγο πιο προσεκτικά. Ας πάρουμε για παράδειγμα, τη σχολική σας παρέα. Πιθανόν, να αποτελούνταν από πολλά άτομα. Στην εφηβεία, τα κριτήρια επιλογής φίλων δεν ήταν τόσο «λεπτεπίλεπτα» όσο αργότερα. Άφηναν ένα αρκετά μεγάλο περιθώριο σε συμπεριφορές και προσωπικότητες που ήταν αρκετά διαφορετικές από τις δικές σας ή και ακόμα από αυτές που σας ταίριαζαν. Στο πέρασμα των χρόνων, όλοι, αργά ή γρήγορα, ακολούθησαν τη δική τους πορεία. Ορισμένοι επέλεξαν να σπουδάσουν, άλλοι να δουλέψουν, άλλοι να εκπληρώσουν τη στρατιωτική τους θητεία, και άλλοι απλά να μην κάνουν τίποτα. Αυτά που αποτελούσαν τη συγκολλητική ουσία της παρέας αυτής, άρχισαν να «φθείρονται» και οι αναμνήσεις από μόνες τους δεν ήταν αρκετές για να σας κρατήσουν μαζί έως τα βαθιά γεράματα. Βασικό αίτιο αυτού αποτελεί η εξέλιξη. Οι άνθρωποι δεν εξελίσσονται όλοι με τους ίδιους ρυθμούς και σίγουρα, όχι προς την ίδια κατεύθυνση. Ό,τι μπορεί να θεωρείτε εσείς ως εξέλιξη, μπορεί για άλλους να είναι στασιμότητα ή ακόμα και οπισθοδρόμηση. Κάποιοι, πάντα σύμφωνα με εσάς, ωριμάζουν πιο γρήγορα, κάποιοι πιο αργά, ενώ άλλοι παραμένουν για πάντα παιδιά.
Κάπως έτσι λοιπόν, αντιλαμβάνομαι και την κοινωνία μας. Δεν μπορείτε να ταιριάζετε με όλους. Πιθανόν, όμως, κάποια στιγμή, όλοι, θα εξελιχθούν. Αυτό που αλλάζει είναι η ταχύτητα αυτής της εξέλιξης. Οι αξίες και οι συμπεριφορές των ανθρώπων και, ως εκ τούτου, των κοινωνιών μας είναι διαφορετικές ανάλογα με την εποχή και τον τόπο που ζούμε. Το δικονομικό μας σύστημα «οικοδομήθηκε» ακριβώς για αυτό τον λόγο. Όταν λειτουργεί σωστά, στις δυτικές κοινωνίες, η ηθική και η φιλοσοφία κάθε εποχής καθορίζουν τους νόμους και τις ποινές των παραβατών. Δεν ήταν, ωστόσο, πάντα έτσι.
Στην περίοδο του Μεσαίωνα, για παράδειγμα, οι κανόνες και οι τιμωρίες καθορίζονταν από την εκκλησία. Αυτή ήταν υπεύθυνη για τη «διαπαιδαγώγηση» των πιστών και των απίστων. Αυτή ήταν υπεύθυνη για την ηθική της εποχής, όπως ακριβώς την όριζε και την ερμήνευε. Για να μπορέσει να επιβληθεί και να διαφυλάξει την υπεροχή της, χρησιμοποιούσε δύο πολύ γνώριμα χαρακτηριστικά, κυρίως των ανασφαλών ανθρώπων σε μια τοξική σχέση: το φόβο και την απαγόρευση. Μια από τις πιο χαρακτηριστικές φράσεις του Άλμπερτ Αϊνστάιν είναι: «Η ηθική ενός ανθρώπου πρέπει να βασίζεται στη συμπάθεια, στην παιδεία, στις κοινωνικές σχέσεις. Καμιά θρησκευτική θεμελίωση δεν χρειάζεται. Είναι πολύ μικροπρεπές να πρέπει να παρακινείται ο άνθρωπος από το φόβο της τιμωρίας του ή από την ελπίδα για ανταμοιβή μετά θάνατον.»
Έτσι λοιπόν, το αμέσως επόμενο ερώτημα που τίθεται είναι: «Μπορεί να υπάρξει ηθική και ανθρωπισμός χωρίς θρησκευτικό πρόσημο;» Την απάντηση αυτή τη φορά δίνουν οι Αναγεννησιακοί Ουμανιστές. Το άτομο λοιπόν, μέσα από ορθολογικές και όχι θρησκευτικές αναζητήσεις είναι υπεύθυνο να αλλάξει τον εαυτό του και κατ’ επέκταση τον κόσμο στον οποίο ζει. Μέχρι να φτάσουμε σε αυτό το σημείο και να συζητάμε για τα ανθρώπινα δικαιώματα όπως έκαναν οι Αναγεννησιακοί φιλόσοφοι, πέρασαν αρκετοί αιώνες, ενώ πολλοί άνθρωποι μαρτυρικά πέθαναν ή βασανίστηκαν για τα πιστεύω και τα ιδανικά τους. Ο κύκλος αυτός πιθανόν, να έχει κλείσει οριστικά για τη Δύση. Αυτή τη στιγμή, παρατηρούμε μια αυξανόμενη απομάκρυνση από τον θρησκευτικό φονταμενταλισμό. Η εκκλησία, στο μεγαλύτερο μέρος της, λειτουργεί ως πνευματικό αποκούμπι για ανθρώπους που χρειάζονται αγάπη και υποστήριξη. Πέρα από ελάχιστες εξαιρέσεις, η ηθική της κοινωνίας μας, διαμορφώνεται από τους πολίτες και όχι από τους πιστούς, όσο δυνατά ερείσματα και αν έχει η εκκλησία μας.
Αλλά, πώς εξελίσσονται τα πράγματα στον υπόλοιπο κόσμο; Αντιλαμβάνονται όλοι οι λαοί την εξέλιξη και την ηθική με τον ίδιο τρόπο; Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, η απάντηση είναι αρνητική. Πώς λοιπόν, μπορούν να εναρμονιστούν οι διαφορετικές ηθικές και θεωρήσεις για τον κόσμο; Η απάντηση σε αυτή την ερώτηση προσφέρεται μέσω της έννοιας της κοινωνικής ενσωμάτωσης. Ο πλουραλισμός και η διαφορετικότητα φαίνεται να αποτελούν εξέχοντα χαρακτηριστικά αυτής της έννοιας. Σε πολλές περιπτώσεις μάλιστα, αυτά τα χαρακτηριστικά φαίνεται ότι έχουν συμβάλει ακόμα και στην εξέλιξη των κοινωνιών μας. Εντούτοις, είναι αυτά αρκετά; Και τι συμβαίνει όταν δεν υπάρχει αυτή η κοινωνική ενσωμάτωση; Η απάντηση σε αυτή την ερώτηση παραμένει η ίδια, όπως περιγράφτηκε στην αρχή αυτού του άρθρου: είτε τα άτομα απομακρύνονται από μόνα τους, είτε τα απομακρύνετε εσείς οι ίδιοι, είτε επειδή, δεν θέλουν ή δεν μπορούν να προσαρμοστούν στις αξίες σας, προσαρμόζεστε εσείς στις δικές τους.
